Tác giả: Tommy Koh | The Straits Times ngày 5/3/2022

Biên dịch: Đinh Tùng Lâm

Bài viết phân tích chi tiết tại sao việc Nga tấn công Ukraine cũng là đang tấn công các nguyên tắc cơ bản của trật tự pháp lý quốc tế và văn hoá về giải quyết tranh chấp bằng các biện pháp hòa bình.

Trong thế giới cổ đại, pháp quyền không tồn tại. Đó là một thế giới mà các nước nhỏ không có lựa chọn nào khác ngoài việc phải sống hoàn toàn dưới sự điều khiển của các nước lớn và mạnh hơn.

Thời Hy Lạp cổ đại có câu nói nổi tiếng rằng “kẻ mạnh làm những gì họ có thể và kẻ yếu phải chịu đựng những gì họ phải chịu”. Trong văn học Trung Quốc, chúng ta tìm thấy một cái nhìn tương tự về số phận của các nước nhỏ. Người Trung Hoa xưa cho rằng “nước nhỏ không có chính sách ngoại giao”.

CÁCH MẠNG NĂM 1945

Thế giới đã thay đổi vào năm 1945, với sự thành lập của Liên Hợp Quốc. Hiến chương Liên Hợp Quốc là một văn kiện mang tính cách mạng. Nó bao gồm một số nguyên tắc cơ bản của trật tự pháp lý quốc tế thời hậu chiến. Tôi sẽ đề cập đến ba trong số các nguyên tắc đó.

Thứ nhất, Hiến chương quy định rằng, theo luật pháp quốc tế, tất cả các quốc gia, dù lớn hay nhỏ, đều bình đẳng về chủ quyền. Điều này có nghĩa là, về mặt pháp lý, tất cả các quốc gia đều bình đẳng và được hưởng các quyền như nhau. Một ví dụ của sự bình đẳng này là trong Đại Hội đồng Liên Hợp Quốc, mỗi quốc gia thành viên có một phiếu bầu.

Thứ hai, Hiến chương đặt ra nghĩa vụ đối với tất cả các quốc gia thành viên phải giải quyết các tranh chấp quốc tế bằng các biện pháp hòa bình. Trên thực tế, vũ lực chỉ có thể được sử dụng trong trường hợp tự vệ để chống lại một cuộc tấn công vũ trang vào quốc gia đó.

Thứ ba, Hiến chương đặt ra nghĩa vụ đối với tất cả các quốc gia thành viên không đe dọa hoặc sử dụng vũ lực chống lại sự toàn vẹn lãnh thổ hoặc độc lập chính trị của bất kỳ quốc gia nào.

TÍNH HỢP PHÁP VÀ TOÀN VẸN LÃNH THỔ CỦA UKRAINE

Theo luật pháp quốc tế, Nga có quyền đặt câu hỏi về tính hợp pháp của Ukraine không? Câu trả lời là không.

Ukraine là một quốc gia cấu thành Liên bang Xô viết, từ năm 1945 đến năm 1991. Khi Liên bang Xô viết tan rã vào năm 1991, Ukraine trở thành một quốc gia độc lập và được Liên bang Nga công nhận.

LHQ cho phép nhà nước mới của Ukraine quản lý khu vực mà trước đây là Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết Ukraine. Liên bang Nga không phản đối động thái này.

Do đó, tính hợp pháp của Ukraine với tư cách là một quốc gia độc lập và có chủ quyền đã được Liên Hợp Quốc và thế giới, bao gồm cả Nga, công nhận kể từ ngày 26 tháng 8 năm 1991.

Năm 2014, Nga xâm lược và chiếm đóng Crimea, một phần của Ukraine. Nga đã thực hiện “trưng cầu dân ý” để xác định nguyện vọng của người dân Crimea. Theo Nga, người dân Crimea đã bỏ phiếu ủng hộ việc sáp nhập với Nga. Câu hỏi pháp lý đặt ra là liệu Nga có quyền sáp nhập Crimea hay không.

Câu trả lời là không. Bởi vì Crimea là một phần lãnh thổ Ukraine có chủ quyền. Nga không có quyền xâm lược và sáp nhập Crimea. Hành vi của Nga đã vi phạm nghĩa vụ của Hiến chương Liên Hợp Quốc là không sử dụng vũ lực chống lại sự toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine. Ngoài Hiến chương Liên Hợp Quốc, còn có một quy tắc của tập quán quốc tế phản đối việc chiếm hữu lãnh thổ bằng quân sự.

Việc Nga sáp nhập Crimea đã được Đại hội đồng Liên Hợp Quốc xem xét. Vào ngày 27 tháng 3 năm 2014, Đại hội đồng đã thông qua một nghị quyết (với 100 phiếu ủng hộ, 24 phiếu chống và 58 phiếu trắng) khẳng định cam kết của Đại Hội đồng Liên Hợp Quốc đối với sự toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine, với các biên giới được quốc tế công nhận. Nghị quyết cũng vô hiệu cuộc trưng cầu dân ý ở Crimea năm 2014.

Ngày 21 tháng 2 năm 2022, Quốc hội Nga ban hành luật công nhận nền độc lập của Cộng hòa Nhân dân Donetsk và Cộng hòa Nhân dân Luhansk. Donetsk và Luhansk là hai vùng nói tiếng Nga ở miền đông Ukraine. Cùng ngày, Tổng thống Vladimir Putin đã ký sắc lệnh công nhận nền độc lập của hai vùng này.

Câu hỏi pháp lý được đặt ra là liệu Donetsk và Luhansk còn là một phần lãnh thổ Ukraine có chủ quyền hay không. Câu trả lời là có. Những gì Nga đã làm rõ ràng là xâm phạm sự toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine. Cái được gọi là nền độc lập của Donetsk và Luhansk chỉ được một số ít chính phủ công nhận. Theo luật pháp quốc tế, Donetsk và Luhansk không phải là các quốc gia độc lập.

UKRAINE VÀ NATO

Năm 2008, Ukraine nộp đơn xin gia nhập Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO). Nga phản đối hành động trên với lý do nó đe dọa đến an ninh của nước này.

Câu hỏi pháp lý là liệu Nga có quyền phản đối nguyện vọng gia nhập Liên minh Châu Âu (EU) hoặc NATO của các nước láng giềng của Nga hay không. Tôi tin rằng câu trả lời chính xác là Nga không có quyền đó. Vào năm 1999, Nga đã ký Văn kiện Istanbul của Tổ chức An ninh và Hợp tác Châu Âu (OSCE). Theo Điều 8 của văn kiện, Nga thừa nhận quyền lựa chọn hoặc thay đổi các thỏa thuận an ninh của Ukraine.

Các nước láng giềng của Nga có quyền chủ quyền tham gia bất kỳ tổ chức nào mà họ muốn tham gia.

Năm 1993, khi là Đặc phái viên của Tổng Thư ký Liên Hợp Quốc tại Nga, Estonia, Latvia và Litva, tôi đã thành công làm trung gian cho các thỏa thuận giữa Nga và ba nước láng giềng Baltic về thời điểm Nga rút quân khỏi Estonia và Latvia cũng như việc đóng cửa các căn cứ của Nga.

Nhân cơ hội này, tôi đã đề xuất với các nhà lãnh đạo của Estonia, Latvia và Lithuania về việc nộp đơn xin gia nhập EU vì lợi ích kinh tế và gia nhập NATO vì lợi ích an ninh. Hiện tại, cả ba nước đều là thành viên của EU và NATO.

CUỘC TẤN CÔNG VÀO UKRAINE

Trước cuộc khủng hoảng hiện nay ở Ukraine, Nga đã đưa ra tối hậu thư cho nước láng giềng: Nếu Ukraine từ chối đảm bảo cho Nga rằng họ sẽ không bao giờ gia nhập NATO, Nga sẽ phát động một “chiến dịch quân sự đặc biệt” chống lại nước này. Ukraine từ chối nhượng bộ trước yêu cầu của Nga. Vào ngày 24 tháng 2, Nga đã phát động một cuộc tấn công vũ trang chống lại Ukraine bằng cách triển khai lục quân, hải quân và không quân.

Theo luật pháp quốc tế, có bất kỳ một lời biện minh nào cho hành động của Nga?

Câu trả lời là không. Nga không có lời giải thích hợp pháp nào cho cuộc tấn công vũ trang nhằm vào Ukraine. Nga đã vi phạm một số nguyên tắc của Hiến chương Liên Hợp Quốc và luật pháp quốc tế, bao gồm nguyên tắc không sử dụng vũ lực để giải quyết các tranh chấp quốc tế và nguyên tắc tôn trọng toàn vẹn lãnh thổ và độc lập chính trị của các quốc gia. 

Nga đã cố gắng biện minh rằng đây là hành động tự vệ. Đó là một lập luận vô lý vì Ukraine đã không tấn công Nga hoặc đe dọa tấn công. Ukraine thậm chí không phải là một ứng cử viên đối với NATO.

Hành động của Nga là đáng lên án vì nước này đã ký Bản ghi nhớ Budapest năm 1994 về Đảm bảo An ninh. Theo đó, Ukraine, Belarus và Kazakhstan đã đồng ý từ bỏ vũ khí hạt nhân. Đổi lại, Nga, Mỹ và Anh đảm bảo bảo vệ ba quốc gia trên khỏi bất kỳ mối đe dọa nào đối với sự toàn vẹn lãnh thổ. Việc một quốc gia đã bảo đảm toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine nhưng lại vi phạm là điều hoàn toàn không thể chấp nhận được.

Cuộc xung đột đã được Hội đồng Bảo an LHQ và Đại Hội đồng xem xét.

Tại Hội đồng Bảo an, Nga đã phủ quyết dự thảo nghị quyết do 87 quốc gia bảo trợ. Hội đồng đã triệu tập một phiên họp khẩn cấp đặc biệt theo nghị quyết “Thống nhất vì Hòa bình” của Đại Hội đồng. Đây là phiên họp đầu tiên kể từ năm 1982.

Vào ngày 2 tháng 3, Đại hội đồng đã thông qua một nghị quyết, với 141 phiếu thuận, 5 phiếu chống và 35 phiếu trắng. Nghị quyết bày tỏ sự thất vọng về cuộc xâm lược của Nga đối với Ukraine và kêu gọi Nga rút toàn bộ lực lượng khỏi Ukraine.

Tổng thư ký Liên Hợp Quốc Antonio Guterres tuyên bố rằng các hành động của Nga đối với Ukraine là vi phạm toàn vẹn lãnh thổ và chủ quyền của Ukraine và không phù hợp với các nguyên tắc của Hiến chương LHQ.

TÁC ĐỘNG ĐỐI VỚI CÁC NƯỚC NHỎ

Cuộc tấn công vũ trang của Nga nhằm vào Ukraine có những tác động nghiêm trọng đối với các nước nhỏ trên thế giới. Trong bài phát biểu tại Quốc hội vào ngày 28 tháng 2, Bộ trưởng Ngoại giao Vivian Balakrishnan nói: “Chủ quyền, độc lập chính trị và toàn vẹn lãnh thổ của tất cả các quốc gia, lớn và nhỏ, phải được tôn trọng. Singapore phải xem xét nghiêm túc bất kỳ hành vi vi phạm các nguyên tắc cốt lõi này. Đây là lý do tại sao Singapore lên án mạnh mẽ cuộc tấn công vô cớ của Nga vào Ukraine .”

Tại Đại hội đồng LHQ, Đại sứ Singapore Burhan Gafoor tuyên bố: “Điều quan trọng là tất cả các quốc gia, đặc biệt là nước nhỏ, gửi một tín hiệu rõ ràng rằng chúng ta đoàn kết vì hòa bình, chúng ta đoàn kết để bảo vệ các nguyên tắc của Hiến chương LHQ, và chúng ta đoàn kết để duy trì luật pháp quốc tế.”

Tôi sẽ kết luận bài viết với hai điểm sau. Thứ nhất, trong 77 năm qua, kể từ khi thành lập LHQ, chúng ta đã và đang nâng cao vai trò của luật pháp quốc tế trên toàn thế giới. Chúng ta, trong hầu hết thời gian,  đã có thể thuyết phục hầu hết các quốc gia, kể cả các nước lớn và quyền lực, rằng việc tuân thủ các nguyên tắc của pháp luật là vì lợi ích quốc gia lâu dài của chính họ. Nếu Nga thành công, nó sẽ tạo ra một tiền lệ rất xấu. Nó sẽ làm giảm đi vai trò của luật pháp quốc tế và có thể khuyến khích các nước lớn khác hành động tương tự. 

Thứ hai, hành động của Nga phá vỡ một thành tựu rất quan trọng khác của cộng đồng quốc tế. Chúng ta đã từng bước củng cố văn hoá chung trong việc giải quyết các tranh chấp quốc tế bằng các biện pháp hòa bình. Chúng ta đã có thể làm giảm xu hướng sử dụng vũ lực của các nước lớn khi xảy ra tranh chấp quốc tế.  Tranh chấp giữa Nga và Ukraine nên được giải quyết bằng các biện pháp hòa bình.

Thay vào đó, Nga đang tìm cách giải quyết tranh chấp bằng cách tiến hành chiến tranh nhằm vào Ukraine. Nga nên lắng nghe lời kêu gọi của thế giới; 141 quốc gia thành viên của LHQ đã kêu gọi Nga ngừng chiến tranh và rút quân khỏi Ukraine.

Tommy Koh là Chủ tịch Hội đồng quản trị của Trung tâm Luật Quốc tế, Đại học Quốc gia Singapore. Ông đã từng Đại diện thường trực của phái đoàn Singapore tại Liên Hợp Quốc, Chủ tịch Hội nghị Quốc tế Luật Biển Lần thứ Ba của Liên Hợp Quốc trong những năm 1980 – 1982. Nguồn bài viết: https://www.straitstimes.com/asia/ukraine-international-law-and-the-security-of-small-states. Một bản PDF được lưu trữ ở đây.

Đinh Tùng Lâm là cộng tác viên thử việc trong lĩnh vực luật quốc tế của Dự án Đại Sự Ký Biển Đông.

—————

Dự án Đại Sự Ký Biển Đông đang nỗ lực duy trì tri thức mở, độc lập và phi chính trị. Mỗi sản phẩm của Dự án đều được thực hiện với thái độ nghiêm túc, khoa học dù trong giới hạn thời gian cá nhân của các thành viên và cộng tác viên Dự án. Nếu độc giả thấy sản phẩm của Dự án Đại Sự Ký Biển Đông hữu ích, hãy chung tay với Dự án để Dự án có thể duy trì hoạt động. Xem hướng dẫn tài trợ ở đây: https://dskbd.org/tai-tro-cho-du-an/. Báo cáo tài chính sẽ được tổng kết vào cuối năm. Chúng tôi xin trân trọng cảm ơn.