Tác giả: Tang Meng Kit | RSIS Commentary ngày 16 tháng 6 năm 2025

Biên dịch: Hạo Nhiên | Dự án Đại Sự Ký Biển Đông

TÓM TẮT

Sự trỗi dậy nhanh chóng của Trung Quốc được ghi dấu bằng các công trình cơ sở hạ tầng ngoạn mục, những kỳ tích về công nghệ, và ảnh hưởng trên toàn cầu. Tuy nhiên, hiệu suất tăng trưởng này lại đi kèm với các vấn đề lớn về chính trị, xã hội, và môi trường. Bài bình luận khai thác sự đánh đổi giữa tốc độ tăng trưởng và tính chính danh, tìm hiểu xem liệu mô hình của Trung Quốc có bền vững hoặc khả thi không, khi nhân rộng trong một thế giới ý thức rõ hơn về các vấn đề liên quan đến quyền.

BÌNH LUẬN

Tốc độ Trung Quốc hàm chỉ bước phát triển vượt bậc của Trung Quốc trong phát triển kinh tế và cơ sở hạ tầng, mô hình phát triển này được miêu tả một cách cô đọng là nhanh, quy mô lớn, được dẫn hướng bằng tham vọng quốc gia và quyền lực tập trung. Phương pháp tiếp cận này đã khiến Trung Quốc có thể xây dựng các bệnh viện chỉ trong vài ngày, hoàn thành các cây cầu cực lớn trong vài tháng, và phát triển mạng lưới đường sắt cao tốc lớn nhất thế giới chỉ trong hơn một thập kỷ. Tuy nhiên, tốc độ đạt được những thành tựu này đặt ra những câu hỏi quan trọng: Liệu tốc độ Trung Quốc có đại diện cho một mô hình quản trị hiệu quả kiểu mới không, hay cái giá phải trả cho nó sẽ làm suy yếu tính chính danh và sức hấp dẫn của nó với thế giới? Bài bình luận này khai thác các yếu tố có tính hệ thống thúc đẩy nhịp độ phát triển của Trung Quốc, các cột mốc quan trọng, những gì họ phải đánh đổi, và các bài học dành cho thế giới, tập trung vào những chuyển biến chính sách gần đây hướng tới tính bền vững.

Những động lực về mặt hệ thống

Hệ thống chính trị của Trung Quốc, do Đảng Cộng sản Trung Quốc (CCP) lãnh đạo, cho phép thực thi nhanh chóng thông qua kiểm soát tập trung. Các quyết định của Bắc Kinh hầu như không gặp những phản ứng trái chiều từ thể chế, không giống như các nền dân chủ tự do, nơi mà quy trình tham vấn công khai, giám sát tư pháp, và bầu cử có thể làm chậm tiến độ. Các nhà lãnh đạo cấp tỉnh được đánh giá dựa trên các tiêu chí như tăng trưởng GDP và khả năng triển khai cơ sở hạ tầng, khuyến khích họ ưu tiên tốc độ hơn là cân nhắc kỹ lưỡng. Ví dụ, trong đại dịch COVID-19 năm 2020, thành phố Vũ Hán đã xây dựng một bệnh viện 1.000 giường trong 10 ngày, với 7.000 công nhân và nguồn lực của nhà nước.

Về mặt hoạt động, nhà nước tổ chức tốt các vấn đề về thu hồi đất, phân bổ vốn, và huy động nhân lực. Việc trưng thu đất đai thường bỏ qua các quy trình pháp lý dài dòng, và đánh giá về môi trường được đẩy nhanh. Gói kích thích kinh tế năm 2008 là một minh chứng điển hình, 4 nghìn tỷ nhân dân tệ (586 tỷ USD) đã được chi cho 1.500 dự án cơ sở hạ tầng chỉ trong hai năm. Điều này trái ngược với các hệ thống dân chủ như Hoa Kỳ, nơi Đạo luật năm 2021 về Đầu Tư và Việc Làm liên quan đến Cơ Sở Hạ Tầng đã phải mất nhiều tháng tranh luận mới phân bổ được 1,2 nghìn tỷ USD trong vòng năm năm.

Tốc độ Trung Quốc: Thành tựu và tham vọng

Mạng lưới đường sắt cao tốc của Trung Quốc, với tổng chiều dài 45.000 km vào năm 2024, đã kết nối 90% các thành phố có dân số trên một triệu người ở nước này, rút ngắn thời gian di chuyển giữa Bắc Kinh và Thượng Hải từ 12 giờ xuống còn 4,5 giờ. Trên không trung, tàu vũ trụ Thường Nga 5 (Chang’e-5) đã thu thập mẫu vật từ Mặt Trăng vào năm 2020, và xe tự hành thám hiểm sao Hỏa, Chúc Dung (Zhurong), đã hạ cánh thành công vào năm 2021, đánh dấu vị thế cường quốc vũ trụ của Trung Quốc. Trạm không gian Thiên Cung, hoàn thành vào năm 2022, thường xuyên tiếp nhận các thử nghiệm mới, cạnh tranh trực tiếp với Trạm Vũ trụ Quốc tế của NASA.

Cơ sở hạ tầng kỹ thuật số cũng thay đổi không kém. Đến năm 2023, thanh toán di động qua WeChat và Alipay chiếm 98% các giao dịch tại những thành phố lớn, và hệ thống giám sát bằng AI thì bao phủ toàn quốc với 626 triệu camera. Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI), được khởi động vào năm 2013, tính đến năm 2025, đã đầu tư 1 nghìn tỷ USD vào 147 quốc gia, xây dựng những dự án lớn như cảng Gwadar của Pakistan chỉ trong 36 tháng, so với hàng thập kỷ cho những dự án tương tự ở nơi khác.

Tăng tốc và chi phí đằng sau nó

Sự phát triển nhanh chóng của Trung Quốc, dẫn hướng bằng kiểm soát kiểu toàn trị, hạn chế sự bất đồng và tính minh bạch. Đập Tam Hiệp đã di dời 1,2 triệu người, và giống như dự án nhà máy hóa chất ở Hạ Môn, không có nhiều không gian cho phản đối hay khiếu nại. Kể từ năm 2012, 1,5 triệu quan chức đã phải đối mặt với các cáo buộc tham nhũng, cho thấy rõ là quyền lực tập trung đẩy nhanh tốc độ nhưng cũng làm suy yếu trách nhiệm giải trình.

Xét về mặt kinh tế, ưu tiên tốc độ gây ra thiếu hiệu quả. Gói kích thích năm 2008 trị giá 4 nghìn tỷ nhân dân tệ (586 tỷ USD) thúc đẩy tăng trưởng nhưng cũng để lại khoản nợ địa phương lên tới 76 nghìn tỷ nhân dân tệ (10,7 nghìn tỷ USD) vào năm 2023. Các dự án như thành phố Ordos với 100.000 ngôi nhà bỏ trống và 20% cơ sở hạ tầng không được khai thác hết (theo kết quả kiểm toán năm 2022) cho thấy rủi ro của việc đầu tư quá mức.

Về mặt xã hội, quá trình đô thị hóa đã khiến 60 triệu cư dân nông thôn phải di dời kể từ năm 2000, tạo ra các khu ổ chuột đô thị. Đến năm 2024, có 290 triệu lao động nhập cư, trong đó 70% làm việc trong điều kiện bấp bênh, không có bảo hiểm xã hội. Mặc dù tỷ lệ nghèo giảm xuống 1,7% vào năm 2020, nhưng khoảng cách thu nhập giữa thành thị và nông thôn đã tăng lên mức 2,5:1 vào năm 2023, làm sâu sắc thêm tình trạng bất bình đẳng.

Về môi trường, quá trình công nghiệp hóa đã làm ô nhiễm 60% các con sông và 25% đất đai ở Trung Quốc. Các nhà máy điện than trong khuôn khổ BRI tại Indonesia và Pakistan bị chỉ trích, và tổ chức Greenpeace gọi đây là “dự án môi trường rủi ro nhất”. Lượng khí thải năm 2022 của Trung Quốc là 10,2 tỷ tấn, cao nhất thế giới (mặc dù tính theo bình quân đầu người thì vẫn ở sau Hoa Kỳ) cho thấy việc trả giá cho tăng trưởng bằng thiệt hại môi trường.

Tác động toàn cầu và nhận thức

Mô hình của Trung Quốc định hình lại các chuỗi cung ứng toàn cầu, vào năm 2024, nước này sản xuất 50% tấm pin mặt trời và 30% chất bán dẫn của thế giới. Tốc độ của BRI cũng tạo áp lực lên các đối thủ cạnh tranh; ví dụ như tuyến đường sắt do Trung Quốc xây dựng ở Kenya được hoàn thành trong 18 tháng, trong khi các tuyến đường thời kỳ được nước Anh đầu tư phải mất hàng thập kỷ để hoàn thiện. Các nỗ lực tạo quyền lực mềm, kiểu như 540 Viện Khổng Tử trên toàn thế giới, giúp Trung Quốc quảng bá hình ảnh hiện đại mà không cần mô hình dân chủ. Tuy nhiên, sự hoài nghi của phương Tây vẫn còn nguyên đó, nhờ các hệ thống giám sát của mình (vd: hệ thống theo dõi Tân Cương) và các quan ngại về nhân quyền. Một khảo sát năm 2024 của Pew cho thấy 60% người Mỹ có cái nhìn không thiện cảm về Trung Quốc.

Liệu mô hình Tốc độ Trung Quốc có thể được nhân rộng?

Các nền dân chủ như Đức, vốn đặt trọng tâm vào sự đồng thuận hơn là tốc độ (dự án đường sắt Stuttgart 21 kéo dài 20 năm là một ví dụ) khiến mô hình của Trung Quốc khó có tính khả thi. Ngay cả các chế độ toàn trị cũng gặp khó khăn trong việc tái lập sự điều phối và quy mô như của Trung Quốc. Mô hình quản trị hiệu quả của Singapore phần nào tương đồng, nhưng quy mô nhỏ khiến hạn chế về khả năng mở rộng quy mô. Tương tự như với mạng lưới Shinkansen của Nhật Bản, những yếu tố như quy hoạch dài hạn có thể là nguồn cảm hứng, nhưng việc cưỡng chế di dời và bỏ qua vấn đề môi trường cơ bản là sẽ không thể được chấp nhận.

Những thay đổi chính sách gần đây: Phát triển chất lượng cao

Kể từ năm 2021, Kế hoạch 5 năm lần thứ 14 của Trung Quốc đã ưu tiên “phát triển chất lượng cao” với mục tiêu giảm 13,5% mức tiêu thụ năng lượng trên mỗi đơn vị sản phẩm và giảm 18% lượng khí thải carbon vào năm 2025. Sáng kiến “Made in China 2025” đầu tư 300 tỷ USD vào AI, công nghệ robot, và công nghệ xanh, hướng tới tự chủ 70% trong các ngành công nghệ cao. Năm 2024, Trung Quốc bổ sung 200 gigawatt năng lượng tái tạo, vượt công suất than. “Con đường tơ lụa xanh” của BRI chú trọng vào các dự án có tính bền vững như các trang trại năng lượng mặt trời ở Ethiopia, mặc dù đầu tư vào than vẫn chiếm 20% các dự án.

Những thay đổi này nhằm giải quyết các vấn đề phải đánh đổi. Các quy định về môi trường đã buộc 150.000 nhà máy gây ô nhiễm phải đóng cửa, tính từ năm 2016. Các chương trình phúc lợi xã hội đô thị, như cải cách hộ khẩu (hukou), hiện đã bao phủ được 45% lao động nhập cư. Tuy nhiên, thách thức vẫn còn đó: các chính quyền địa phương phải đối mặt với hạn chế ngân sách và căng thẳng địa chính trị, chẳng hạn như việc Panama rút khỏi BRI vào năm 2025, cho thấy xu hướng chống lại ảnh hưởng của Trung Quốc. Sự suy giảm nhân khẩu học với dân số Trung Quốc giảm 5,6 triệu người vào năm 2023 cũng đồng thời tạo thêm áp lực.

Tương lai của tốc độ

Quá trình chuyển đổi của Trung Quốc sang phát triển chất lượng cao đòi hỏi sự cân bằng giữa tốc độ và tính bền vững. Cấp lãnh đạo đặt mục tiêu tăng trưởng GDP 4,6% vào năm 2025, giảm so với mức 8% của thập niên đầu thế kỷ 21, ưu tiên vào cải tiến và công bằng. Phản ứng ngược chiều trên toàn cầu, chẳng hạn như thuế quan của Hoa Kỳ đối với xe điện Trung Quốc và các quy định về môi trường, đang thử thách sự chuyển đổi này. Thế giới đang xem liệu Trung Quốc có thể duy trì các thành tựu của mình mà không cần đánh đổi tính chính danh của nó hay không.

Kết luận: Bài học cho thế giới

Tốc độ Trung Quốc thể hiện những gì một quốc gia quyết tâm có thể đạt được, nhưng các chi phí của nó – đàn áp về mặt chính trị, các khoản nợ, bất bình đẳng xã hội, và tổn hại môi trường – cho thấy rõ cần phải có sự cân đối. Các nền dân chủ có thể học hỏi quy hoạch chiến lược và trọng tâm phát triển cơ sở hạ tầng của Trung Quốc, như cách Hàn Quốc triển khai nhanh chóng mạng 5G, nhưng cần đặt ưu tiên vào công bằng và giám sát. Tốc độ là yếu tố sống còn trong một thời đại của cạnh tranh toàn cầu và các vấn đề khí hậu có tính cấp bách, nhưng quan trọng hơn cả vẫn là tiến độ có tính bền vững và toàn diện.

Tang Meng Kit là một kỹ sư hàng không vũ trụ. Ông vừa nhận bằng tốt nghiệp đào tạo sau đại học của Khoa Nghiên cứu Quốc tế S. Rajaratnam (RSIS) tại Đại học Công nghệ Nanyang (NTU), Singapore. Các lĩnh vực nghiên cứu của ông bao gồm quan hệ Đài Loan – Trung Quốc, các vấn đề chính sách và chính trị của Đài Loan, cũng như công nghệ hàng không vũ trụ. Hạo Nhiên là một độc giả cộng tác với Dự án Đại Sự Ký Biển Đông. Bài viết gốc được đăng ở đây.

Nguyên tắc hoạt động của Dự án Đại Sự Ký Biển Đông.

—————

Dự án Đại Sự Ký Biển Đông tồn tại dựa trên tài trợ của cộng đồng. Nếu quý độc giả muốn có một nguồn thông tin tri thức khách quan, đa chiều dựa trên chiều sâu chuyên môn và dữ liệu có hệ thống, Dự án Đại Sự Ký Biển Đông là một địa chỉ mà mọi người có thể tin tưởng. Hãy chung tay cùng với chúng tôi duy trì Dự án bằng cách tài trợ cho Dự án, và khuyến khích bạn bè, đồng nghiệp cùng tài trợ Dự án. Xem hướng dẫn tài trợ ở đây: https://dskbd.org/tai-tro-cho-du-an/. Báo cáo tài chính sẽ được tổng kết vào cuối năm. Chúng tôi xin trân trọng cảm ơn.