Tác giả: Rebecca Tan và Laris Karklis | The Washington Post ngày 09/08/2024

Biên dịch: Lê Bá Nhật Thắng | Hiệu đính: Phạm Thanh Vân | Dự án Đại Sự Ký Biển Đông

Theo hình ảnh vệ tinh và những cuộc phỏng vấn với các quan chức, nhà phân tích an ninh và nhà ngoại giao Việt Nam, Việt Nam đã đẩy nhanh đáng kể nỗ lực bồi đắp mở rộng các đảo ở Biển Đông đang tranh chấp từ đầu năm để thách thức sự quyết liệt ngày càng tăng của Trung Quốc.

Trong khi Việt Nam đã mở rộng sự hiện diện trên một quần đảo xa xôi có tên Quần đảo Trường Sa gồm nhiều bãi đá, rạn san hô và đảo nhỏ kể từ năm 2021, thì năm nay, quốc gia này đang trong quá trình mở rộng thêm hơn 4 km² (1.000 mẫu Anh) đất mới tại đó, quy mô lớn nhất từ trước đến nay.

Kể từ khi Trung Quốc tiến hành chiến dịch xây dựng đảo của riêng mình tại Trường Sa cách đây một thập kỷ, biến các thực thể bán chìm thành các căn cứ quân sự tinh vi, cảnh quan của quần đảo này chưa bao giờ thay đổi nhiều như vậy. Chỉ trong ba năm, Việt Nam đã tăng gấp mười lần diện tích đất của mình tại Trường Sa.

Các nhà phân tích an ninh và ngoại giao cho biết, các nhà lãnh đạo của chính quyền cộng sản Việt Nam theo truyền thống đã im lặng về chiến dịch bồi đắp xây đảo ở Biển Đông, chính quyền từ chối giải thích hoặc thừa nhận nỗ lực này ngay cả trong các cuộc trò chuyện riêng tư.

Nhưng trong các cuộc phỏng vấn hiếm hoi tại thủ đô Hà Nội, năm cựu lãnh đạo và quan chức Việt Nam hiện tại cho biết chính phủ đã “củng cố” các tiền đồn vì mục đích tự vệ, một phần của chiến lược rộng lớn hơn nhằm chống lại các mối đe dọa an ninh “sớm và từ xa”. 

Lê Đình Tĩnh, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chính sách của Bộ Ngoại giao Việt Nam, cho biết: “Chúng tôi sẽ sử dụng mọi biện pháp có thể để đảm bảo sự vẹn toàn và bảo vệ các lợi ích hợp pháp của mình ở Biển Đông”. Ông nói thêm rằng các hoạt động của Việt Nam ở Trường Sa “hoàn toàn nằm trong quyền hợp pháp của mình”.

Ông Tĩnh nhấn mạnh mặc dù Việt Nam muốn giải quyết hòa bình các tranh chấp trên biển, chính phủ đang lo ngại về sự leo thang căng thẳng gần đây ở Biển Đông, đặc biệt là giữa Trung Quốc và Philippines. Hai nước này đã xảy ra xung đột dữ dội vì một bãi cạn trong quần đảo Trường Sa.

Trung Quốc từ lâu đã tìm cách thống trị Biển Đông, một tuyến đường thủy chiến lược, giàu tài nguyên mà sáu chính phủ khác cũng đồng thời khẳng định chủ quyền. Dưới thời nhà lãnh đạo Tập Cận Bình, Trung Quốc ngày càng gây hấn và đối đầu với các bên. Các tàu Trung Quốc đã nhiều lần quấy rối các tàu của Philippines ở vùng biển tranh chấp trong những tháng gần đây, làm dấy lên viễn cảnh rằng Hoa Kỳ, quốc gia có hiệp ước phòng thủ chung với Manila, có thể bị lôi kéo vào xung đột vũ trang.

Từ năm 2013 đến năm 2015, Trung Quốc đã tiến hành một chiến dịch xây đảo ở Trường Sa, bồi đắp, mở rộng khoảng 12,1 km2 (3.000 mẫu Anh), sau đó xây dựng các căn cứ quân sự hoàn chỉnh với hệ thống tên lửa chống hạm và phòng không, mái vòm radar và máy bay chiến đấu.

Để đáp lại, các quan chức Việt Nam cho biết, Việt Nam đã xây dựng các tiền đồn nhỏ tại những nơi họ đóng quân ở Trường Sa, nạo vét và lấp đất, gia cố các rào chắn và dựng lên các công trình mới.

Sự chuyển đổi mạnh mẽ nhất trong những tháng gần đây đã xảy ra tại Bãi đá Thuyền Chài, một đảo san hô hẹp dài 18 dặm ở phía nam của quần đảo Trường Sa, nơi Việt Nam đã tăng gấp đôi diện tích lên khoảng 2 km² (492 mẫu Anh) kể từ tháng 11. Thực thể này đã có sáu công trình giống như lô cốt, hiện là tiền đồn lớn nhất của Việt Nam tại quần đảo Trường Sa, rộng và dài đủ để có thể chứa một đường băng dài 3.000 mét cho các máy bay quân sự và vận tải lớn, theo phân tích hình ảnh vệ tinh của Sáng kiến Minh bạch Hàng hải Châu Á (AMTI) tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế có trụ sở tại Hoa Kỳ.

Tại Bãi Thuyền Chài, cũng như những nơi khác, Việt Nam đã sử dụng các tàu nạo vét hút cắt mạnh mẽ để tạo ra các kênh và bến cảng cho tàu thuyền, và đã bắt đầu xây dựng “các công trình phòng thủ ven biển” như các công sự có tường bao và có thể chứa pháo binh, theo Harrison Pretat, phó giám đốc AMTI cho biết. Nhiều video được chia sẻ bởi các kênh chính thức của chính phủ Việt Nam mà The Washington Post đã xem có thể thấy cần cẩu và máy đào tại các tiền đồn ở Trường Sa. Các loại máy móc này đang lắp đặt các trụ bê tông và kim loại cho bến tàu và cầu tàu.

Bằng cách phát triển các tiền đồn này, Việt Nam có thể triển khai thêm tàu và nhân sự đến Trường Sa, củng cố sức mạnh tại vùng biển tranh chấp, theo Hà Hoàng Hợp, một nhà phân tích quân sự tại Hà Nội. Các tiền đồn này cũng có thể lắp đặt các hệ thống radar và vô tuyến để phát hiện chuyển động của các tàu Trung Quốc, đặc biệt khi các tàu này thường tắt thiết bị định vị hoặc “biến mất” ở Biển Đông.

Việt Nam bị Trung Quốc lấn át trên biển, nhưng chiến dịch xây dựng đảo có phần quyết liệt của chính phủ cho thấy cam kết bảo vệ lãnh thổ trên biển của Việt Nam, theo Zack Cooper, một thành viên cấp cao tại Viện Doanh nghiệp Hoa Kỳ. Ông nhận định chiến dịch này là “một lời cảnh báo lớn tiếng”.

“Đừng thúc ép chúng tôi quá đáng!”

Ngoài việc xây đảo, các nhà phân tích an ninh cho biết Việt Nam còn mở rộng lực lượng dân quân biển – các tàu do chính phủ tài trợ dùng để xua đuổi tàu nước ngoài – và nâng cấp các tàu đánh cá thương mại hoạt động xa bờ, lặp lại chiến thuật của Trung Quốc nhằm tăng cường sự hiện diện trên biển.

“Tín hiệu mà Hà Nội muốn gửi tới Trung Quốc là: ‘Đừng thúc ép chúng tôi quá đáng,'” Lê Thu Hường, một nhà phân tích Châu Á tại Nhóm Khủng hoảng Quốc tế, nhận xét.

Hà Nội cũng đã tăng cường hợp tác an ninh với Hoa Kỳ, Nhật Bản và Úc, tất cả đều đã nâng cấp quan hệ với Việt Nam trong 10 tháng qua, chủ yếu là để ứng phó với sự quyết liệt của Trung Quốc, theo bà Hường và các nhà phân tích khác đang nghiên cứu về Việt Nam.

Theo một báo cáo của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ, gần đây Hoa Kỳ đã chuyển giao hai tàu tuần tra của Cảnh sát biển và bắt đầu chuyển giao 12 máy bay huấn luyện cho Việt Nam như một phần của khoản hỗ trợ an ninh và bán vũ khí với tổng trị giá hơn 330 triệu USD. Vào tháng 7, một tàu của Hải quân Hoa Kỳ đã có chuyến thăm Vịnh Cam Ranh, một căn cứ chiến lược của Việt Nam hướng ra Biển Đông.

Khi được hỏi về hoạt động xây dựng đảo của Việt Nam, các viên chức tại Đại sứ quán Hoa Kỳ tại Hà Nội đã từ chối bình luận trực tiếp về vấn đề này, nói chung chung rằng họ “lo ngại về sự thay đổi nguyên trạng” ở quần đảo Trường Sa. Nhưng đồng thời, các viên chức nói Hoa Kỳ ủng hộ việc Việt Nam bảo vệ chủ quyền của mình.

Việt Nam có chung đường biên giới trên bộ dài 800 dặm với Trung Quốc, và Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của Việt Nam. Việt Nam không muốn gây hấn với Trung Quốc, nhưng quan hệ giữa hai nước từ lâu đã căng thẳng do thù địch trong lịch sử và ngày càng căng thẳng do Trung Quốc phô trương sức mạnh trên biển.

Kể từ khi một tòa án quốc tế ra phán quyết vào năm 2016 rằng các yêu sách của Trung Quốc đối với Biển Đông không có cơ sở pháp lý, sự hiện diện của Trung Quốc chỉ tăng cường, bao gồm cả ở các khu vực mà Việt Nam tuyên bố chủ quyền, theo dữ liệu theo dõi tàu biển. Trung Quốc cũng đã củng cố thêm mối quan hệ an ninh với nước láng giềng Campuchia của Việt Nam, dấy lên lo ngại của Việt Nam về kẻ thù cũ Campuchia.

Đồng thời, Trung Quốc đã tăng cường các nỗ lực cầu thân với Việt Nam. Vào tháng 12, Chủ tịch Tập đã đến thăm Hà Nội, ký hàng chục thỏa thuận song phương. “Trung Quốc và Việt Nam có lý tưởng và niềm tin chung và cùng chia sẻ tương lai,” Bộ Ngoại giao Trung Quốc tuyên bố trong chuyến thăm.

Bộ Ngoại giao Việt Nam sau đó cũng không trả lời các câu hỏi về quan điểm trên.

Lịch sử những cuộc căng thẳng

Các bước mà Việt Nam thực hiện để “bảo vệ chính mình” ở Biển Đông, bao gồm cả việc xây đảo, không nên được coi là leo thang, theo Nguyễn Hồng Quân, một thiếu tướng Việt Nam và là cựu quan chức Bộ Quốc phòng. “Rốt cuộc, chính Trung Quốc là nước đã bắt đầu việc này,” ông nói.

Năm 2014, Trung Quốc đã đưa một giàn khoan dầu cách đất liền Việt Nam 120 dặm, theo các quan chức Việt Nam, sâu bên trong nơi mà nước này coi là vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) 200 dặm của mình. Sự kiện này đã gây ra một cuộc đối đầu kéo dài nhiều tháng, trong đó tàu thuyền Trung Quốc phun vòi rồng vào tàu thuyền Việt Nam và đánh chìm ít nhất một tàu của Việt Nam. Các cuộc biểu tình phản đối Trung Quốc trên khắp Việt Nam đã biến thành bạo loạn, với các doanh nghiệp do người Trung Quốc làm chủ bị cướp bóc và đốt phá.

Gần đây hơn, các quan chức Việt Nam cho biết đã có những cuộc giao tranh và đối đầu thường xuyên trên biển giữa hai nước. Nhưng Việt Nam và Trung Quốc đã kiềm chế không công khai hầu hết những điều này. Theo dữ liệu vị trí tàu do các nhóm nghiên cứu như AMTI và Dự án Đại Sự Ký Biển Đông, một nhóm nghiên cứu có trụ sở tại Việt Nam, các tàu Trung Quốc vẫn đang tiếp tục đi vào EEZ (vùng đặc quyền kinh tế) của Việt Nam.

Kể từ năm 2019, Trung Quốc đã tăng cường tuần tra tại các khu vực mà Việt Nam khai thác dầu khí và triển khai tàu nghiên cứu trong vùng biển của Việt Nam với tần suất ngày càng tăng, đôi khi kéo dài trong nhiều tuần. Năm ngoái, sau khi gây sức ép một cách riêng tư buộc Trung Quốc rút tàu nghiên cứu nhưng không có kết quả, Việt Nam đã công khai khiển trách nước láng giềng. Vào tháng 6, Việt Nam một lần nữa lên tiếng về “hoạt động bất hợp pháp” của một tàu khảo sát Trung Quốc trong vùng đặc quyền kinh tế của mình.

Trung Quốc chưa điều động tàu ra thách thức nỗ lực xây đảo của Việt Nam. Nhưng các nhà phân tích an ninh cho biết điều đó có thể thay đổi nếu căng thẳng ở quần đảo Trường Sa tiếp tục gia tăng. “Chúng tôi không thể loại trừ khả năng xảy ra xung đột… dù là vô tình hay cố ý,” ông Lê Đình Tĩnh, quan chức Bộ Ngoại giao Việt Nam, cho biết.

Đặc biệt, nếu Trung Quốc có động thái củng cố quyền kiểm soát Bãi Cỏ Mây, hiện là trọng tâm của một cuộc tranh chấp quyết liệt với Philippines, Việt Nam có thể phải đối mặt với áp lực trong nước dẫn tới cứng rắn hơn nữa trong việc bảo vệ các tiền đồn của mình ở Trường Sa, ông Quân nói. “Chúng tôi sẽ buộc phải hành động.”

Rebecca Tan là Trưởng Bộ phận Đông Nam Á của The Washington Post, phụ trách 12 quốc gia trong một khu vực đang phát triển nhanh chóng của thế giới. Báo cáo của cô về xung đột ở Myanmar đã lọt vào vòng chung kết Giải thưởng Livingston, và trước đây cô là thành viên nhóm đã dành giải thưởng Pulitzer cho báo cáo về vụ tấn công vào Điện Capitol của Hoa Kỳ ngày 06 tháng Giêng. Laris Karklis đã làm việc ở The Washington Post từ năm 2000. Có thể đọc bài viết gốc ở đây với nhiều hình ảnh vệ tinh chi tiết, đồ hoạ và các thước phim: https://www.washingtonpost.com/world/interactive/2024/vietnam-south-china-sea-islands-growth/.

Lê Bá Nhật Thắng và Phạm Thanh Vân lần lượt là cộng tác viên và thành viên Dự án Đại Sự Ký Biển Đông.

Nguyên tắc hoạt động của Dự án Đại Sự Ký Biển Đông.

—————

Dự án Đại Sự Ký Biển Đông tồn tại dựa trên tài trợ của cộng đồng. Nếu quý độc giả muốn có một nguồn thông tin tri thức khách quan, đa chiều, hệ thống hoá và có chiều sâu chuyên môn, dựa trên dữ liệu (facts-based), Dự án Đại Sự Ký Biển Đông là một địa chỉ mà mọi người có thể tin tưởng. Hãy chung tay cùng với chúng tôi duy trì Dự án bằng cách tài trợ cho Dự án, và khuyến khích bạn bè, đồng nghiệp cùng tài trợ Dự án. Xem hướng dẫn tài trợ ở đây: https://dskbd.org/tai-tro-cho-du-an/. Báo cáo tài chính sẽ được tổng kết vào cuối năm. Chúng tôi xin trân trọng cảm ơn.