Tác giả: Nguyễn Khắc Giang | Fulcrum ngày 22 tháng 7 năm 2024

Biên dịch: Nguyễn Phương Ngân | Hiệu đính: Nguyễn Khắc Giang | Dự án Đại Sự Ký Biển Đông

Việt Nam có thể cần phải chuẩn bị các kịch bản khác nhau nếu như Donald Trump tái đắc cử Tổng thống. 

Khi khả năng Donald Trump trở lại Nhà Trắng ngày càng cao, các nhà hoạch định chính sách quanh khu vực Đông Nam Á đang chuẩn bị cho một kịch bản lặp lại năm 2016. Khi đó, Việt Nam là một trong số ít các quốc gia ứng phó tương đối thành công nhiệm kỳ đầu tiên của Tổng thống Trump. Trong giai đoạn đó, quan hệ Việt Nam – Mỹ tiếp tục phát triển mạnh mẽ. Ông Trump đến thăm Việt Nam hai lần vào năm 2017 và 2019, nhiều hơn cả trong các nước khu vực Đông Nam Á. Dù lệnh cấm vận vũ khí sát thương của Hoa Kỳ đối với Việt Nam được dỡ bỏ hoàn toàn dưới thời chính quyền Obama (2009-2017), trong nhiệm kỳ tổng thống Trump (2016-2020), đã có tiến bộ đáng kể trong hợp tác quân sự Việt – Mỹ, bao gồm các hợp đồng trang bị quân sự trị giá khoảng 100 triệu đô và việc Mỹ chuyển giao tàu tuần tra lớp Hamilton cho Việt Nam. Trong giai đoạn này, Hà Nội cũng đã nỗ lực giảm thiểu những thiệt hại từ các chính sách khó đoán của ông Trump.

Lý do chính cho sự thành công của Việt Nam nằm ở sự khéo léo trong chính sách ngoại giao. Ông Nguyễn Xuân Phúc – Thủ tướng Việt Nam lúc bấy giờ  – là lãnh đạo Đông Nam Á đầu tiên đến thăm Nhà Trắng vào năm 2017. Đây là một động thái làm hài lòng ông Trump và giảm bớt góc nhìn phê phán của Tổng thống Mỹ về thâm hụt thương mại với Việt Nam. Hà Nội cũng rất tích cực trong việc tổ chức hội nghị thượng đỉnh thứ hai giữa Tổng thống Trump và Chủ tịch Triều Tiên Kim Jong Un vào năm 2019. Việt Nam cũng đã tránh được các biện pháp trừng phạt thương mại dù bị Trump gọi là “kẻ lạm dụng thương mại tồi tệ nhất”. 

Tuy nhiên, thành công trong quá khứ không đảm bảo được Việt Nam sẽ một lần nữa vượt qua được thách thức từ “Trump 2.0’. Đầu tiên, môi trường quốc tế hiện nay đã mang tính phân cực và phức tạp hơn nhiều so với thời kỳ năm 2016. Sự gia tăng căng thẳng giữa Trung Quốc và Mỹ, cùng với quan điểm cứng rắn của ông Trump đối với Trung Quốc sẽ làm giảm khả năng linh hoạt trong chính sách ngoại giao của Việt Nam. Hà Nội từng được khen ngợi khi biến cách hưởng lợi từ căng thẳng Trung – Mỹ, nhưng tình hình sẽ khó khăn hơn nhiều nếu ông Trump tái đắc cử. Như với các quốc gia trong khu vực, chính sách “theo ta hoặc chống ta” và việc ưu tiên lòng trung thành của ông Trump có thể đặt Việt Nam vào vị trí khó khăn nếu quan hệ Trung – Mỹ tiếp tục xấu đi. Sự xem nhẹ của ông Trump đối với các khuôn khổ đa phương trái ngược với sự tham gia tích cực của Việt Nam vào các thể chế khu vực như ASEAN. Điều này sẽ làm phức tạp thêm sách lược ngoại giao của Hà Nội.

Bên cạnh đó, chính sách phòng vệ thương mại của chính quyền Trump cũng sẽ gây ra những rủi ro đáng kể. Việc Trump rút khỏi Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) vào ngày đầu tiên nhậm chức vào năm 2017 là làm phiền lòng Hà Nội, và sẽ khó hy vọng ông sẽ ủng hộ Khuôn khổ Kinh tế Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương vì thịnh vượng (IPEF) của Tổng thống Biden hay đề xuất bất kỳ sáng kiến ​​thương mại mới nào nếu đắc cử. Hơn nữa, Mỹ hiện là thị trường xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam. Năm 2023, Việt Nam đứng thứ ba sau Trung Quốc và Mexico trong danh sách các quốc gia có thâm hụt thương mại lớn nhất với Mỹ, với 104 tỷ USD. Bởi vậy, Hà Nội sẽ phải suy nghĩ kỹ càng cách bảo vệ mình khỏi các biện pháp trừng phạt thương mại tiềm ẩn của ông Trump. Mối quan hệ kinh tế chặt chẽ giữa Việt Nam và Trung Quốc, một phần do chiến tranh thương mại Trung – Mỹ, dẫn đến sự gia tăng trung chuyển hàng hóa (transshipment) Trung Quốc qua Việt Nam để tránh hàng rào thuế quan của Mỹ. Trong khi chính quyền Biden tương đối khoan dung với hành động này, bởi vai trò của Việt Nam trong chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, thì ông Trump – người vốn tập trung nhiều hơn vào chương trình nghị sự trong nước – có thể sẽ cứng rắn hơn nhiều.

Về phía Việt Nam, các cơ quan chủ chốt chịu trách nhiệm “chèo lái” trong nhiệm kỳ đầu tiên của Trump như Bộ Ngoại giao, Văn phòng Chính phủ đều trở nên suy yếu sau chiến dịch chống tham nhũng toàn diện từ năm 2021. Chủ nhiệm Văn phòng Chính phủ Mai Tiến Dũng bị bắt, và chỉ riêng trong năm 2022 gần một trăm cán bộ cấp trung và cấp cao tại cơ quan này đã xin nghỉ việc. Cựu Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Ngoại giao Phạm Bình Minh, người đóng vai trò quan trọng trong chính sách đối ngoại của Việt Nam trong thời kỳ Trump 1.0, bị miễn nhiệm. Cùng với đó, hơn một chục nhà ngoại giao bị kết án tù.

Việc thay thế những cán bộ này, đặc biệt là những người vừa có chuyên môn vừa có kinh nghiệm thực tế, sẽ không thể diễn ra trong ngày một ngày hai. Ngoài ra, những người mới được bổ nhiệm sẽ có xu hướng thận trọng hơn do bối cảnh của chiến dịch chống tham nhũng, vốn sẽ ảnh hưởng đến khả năng đưa ra quyết định nhanh chóng hoặc tương tác hiệu quả với các đối tác của Việt Nam. Trong các cuộc trò chuyện với tác giả, các nhà ngoại giao tại Hà Nội chia sẻ rằng việc tiếp cận với các cán bộ Việt Nam khó khăn hơn trước rất nhiều. Vào tháng Năm vừa qua, trong một bức thư ngỏ, các nhà tài trợ phương Tây cho biết Việt Nam đã từ bỏ ít nhất 2,5 tỷ USD viện trợ nước ngoài trong ba năm qua do vướng mắc hành chính.

Cho đến nay, những trở ngại này vẫn chưa ảnh hưởng đáng kể đến chính sách đối ngoại của đất nước, bằng chứng là Việt Nam đã thành công trong việc đón tiếp Tổng thống Mỹ Joe Biden, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và Tổng thống Nga Putin trong vòng một năm. Tuy nhiên, liệu Việt Nam có thể chống chọi được một cú sốc lớn từ bên ngoài, chẳng hạn như nhiệm kỳ Tổng thống Trump thứ hai, vẫn là một câu hỏi mở.

Tuy vậy, Việt Nam vẫn có những hy vọng. Sự gắn bó giữa ông Trump và Việt Nam trong nhiệm kỳ đầu tiên sẽ giúp Hà Nội có khởi đầu tốt trong việc thiết lập mối quan hệ ổn định và đáng tin cậy nếu ông Trump tái đắc cử. Thứ hai, quan hệ song phương Việt – Mỹ  đã đạt đến cột mốc mới, đặc biệt sau khi nâng cấp quan hệ lên đối tác chiến lược toàn diện vào tháng 9 năm ngoái. Như đã thể hiện trong nhiệm kỳ đầu tiên của ông, ông Trump rất có thể sẽ duy trì xu hướng này, coi Việt Nam là một đối tác quan trọng ở Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Tương tự như các quốc gia khác, bao gồm cả Philippines và Ấn Độ, Việt Nam đứng ở tuyến đầu trong chiến lược của Mỹ để kiềm tỏa sự trỗi dậy của Trung Quốc. Điều này rất có thể sẽ mang lại quyền được “miễn trừ” cho Hà Nội từ Washington trong một số trường hợp. Khía cạnh kinh tế mạnh mẽ trong quan hệ song phương bao gồm cả dòng chảy vốn FDI của Việt Nam vào Mỹ, như VinFast và FPT, phù hợp với chương trình “Đưa nước Mỹ vĩ đại trở lại” của ông Trump. Thứ ba, việc nhậm chức của Chủ tịch nước Tô Lâm có thể tạo ra mối liên kết giữa hai nhà lãnh đạo khi ông Trump đã có tiền lệ quan hệ tốt với những lãnh đạo quyền lực, như cựu Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte. Một bức điện tín năm 2011 từ Đại sứ quán Mỹ tại Hà Nội đã đưa ra những lời khen ngợi ông Tô Lâm, khi đó là Thứ trưởng Công an.

Mặc dù cuộc bầu cử tổng thống Mỹ vẫn đang ở giai đoạn đầu và chiến thắng của ông Trump là chưa chắc chắn, Hà Nội vẫn nên chuẩn bị những kịch bản khác nhau từ sớm. Như các đồng minh và đối tác của Mỹ, rủi ro là quá lớn để chần chừ và tự mãn. Đối mặt với Trump 2.0 sẽ là một thách thức lớn, nhưng nếu có thể ứng phó tốt như lần đầu tiên, vị thế địa chính trị của Việt Nam sẽ được củng cố đáng kể trong kỷ nguyên mới đầy rẫy những thách thức khó lường.

TS. Nguyễn Khắc Giang là Nghiên cứu viên khách mời tại Chương trình Nghiên cứu Việt Nam của Viện ISEAS – Yusof Ishak và là thành viên Dự án Đại Sự Ký Biển Đông. Nguyễn Phương Ngân là ứng viên cộng tác Dự án Đại Sự Ký Biển Đông.

Nguyên tắc hoạt động của Dự án Đại Sự Ký Biển Đông.

—————

Dự án Đại Sự Ký Biển Đông tồn tại dựa trên tài trợ của cộng đồng. Nếu quý độc giả muốn có một nguồn thông tin tri thức khách quan, đa chiều, hệ thống hoá và có chiều sâu chuyên môn, dựa trên dữ liệu (facts-based), Dự án Đại Sự Ký Biển Đông là một địa chỉ mà mọi người có thể tin tưởng. Hãy chung tay cùng với chúng tôi duy trì Dự án bằng cách tài trợ cho Dự án, và khuyến khích bạn bè, đồng nghiệp cùng tài trợ Dự án. Xem hướng dẫn tài trợ ở đây: https://dskbd.org/tai-tro-cho-du-an/. Báo cáo tài chính sẽ được tổng kết vào cuối năm. Chúng tôi xin trân trọng cảm ơn.