(Trích trong Chuyên mục “Mỗi tuần một chương sách” của Bản Tin Biển Đông Số 146. Truy cập tại https://dskbd.org/2024/04/03/ban-tin-bien-dong-so-146-phan-iii/)

Li Tana (2024). A Maritime Vietnam: From Earliest Times to the Nineteenth Century. Cambridge University Press

Chương 1: Maritime Formations

Chương đầu tiên của cuốn sách đề cập đến ảnh hưởng của biển tới lịch sử Việt Nam. Sự thay đổi về mực nước biển đã tác động tới sự hình thành và thay đổi của các nền văn hoá nguyên thuỷ. Trong sự phát triển của các xã hội đồng bằng sông Hồng trong thiên niên kỷ thứ nhất trước Công nguyên, môi trường địa lý ven biển luôn thay đổi của Vịnh Bắc Bộ là yếu tố chính, điều được chứng minh thông qua những phát hiện khảo cổ học về thời tiền sử. 

Tác giả đi tìm kiếm câu trả lời cho câu hỏi, rằng người Việt là ai và đến từ đâu? Theo truyền thống lịch sử Việt Nam, các Vua Hùng là những người lập quốc. Tuy nhiên, những bằng chứng khảo cổ và ngôn ngữ học gần đây phản ánh sức ảnh hưởng mạnh mẽ của các dân tộc phía Bắc đối với sự hình thành văn hóa nguyên thủy ở đồng bằng sông Hồng. Các hiện vật chứng minh sự tồn tại của người dân từ đồng bằng Trường Giang di cư về phía nam hay sự di cư bằng đường biển của nhóm người Bách Việt từ miền nam Trung Quốc. Bên cạnh đó, Tiếng Việt chịu ảnh hưởng từ nhóm ngôn ngữ Thái, được sử dụng bởi người dân ở miền nam Trung Quốc và Đông Nam Á. Những phát hiện này không nhất thiết mâu thuẫn với quan điểm truyền thống. Theo câu chuyện của người Việt, Vua Hùng đầu tiên là hậu duệ của Âu Cơ, công chúa của núi kết hôn với Lạc Long Quân, một hoàng tử của biển cả.

Đưa lịch sử Việt Nam trở lại bối cảnh rộng lớn hơn nhiều này chỉ làm nổi bật di sản phong phú của dân tộc Việt Nam chứ không làm suy yếu nó, tác giả viết. Việc giam cầm thế giới đã nuôi dưỡng dân tộc Việt Nam hàng ngàn năm vào không gian chật hẹp của thung lũng thượng lưu sông Hồng sẽ tước đi sức mạnh và sức sống lịch sử của dân tộc Việt Nam. Những gì Keith Taylor đã nói khoảng bốn mươi năm trước vẫn còn giá trị cho đến ngày nay: ‘Những truyền thống thần thoại xung quanh Lạc Long Quân và nguồn gốc của Hùng Vương tiết lộ cội nguồn thuộc về biển hoà nhập với môi trường lục địa của người Việt. 

Nguồn gốc lịch sử thể hiện sự phức tạp trong các tuyến đường vận tải biển của Trung Quốc. Hoạt động giao thương của Trung Quốc thông qua Vịnh Bắc Bộ thường gặp hai khó khăn chính, một là chuỗi đá khổng lồ ẩn giấu dưới những cơn sóng trải dài từ bờ biển phía đông đồng bằng sông Hồng đến bờ biển Quảng Tây; và hai là sự thay đổi về hướng và sức gió của vịnh theo từng mùa trong năm. Vậy, câu hỏi đặt ra rằng, cảng đủ lớn để đóng vai trò là trung tâm hàng hải của đế quốc Trung Hoa trong thiên niên kỷ tồn tại đầu tiên có thể được đặt ở đâu?

Nghiên cứu xem xét trên ba nhân tố đóng vai trò trọng trong lịch sử hàng hải của Việt Nam, (i) địa điểm Đá Bút và Lạch Trường; (ii) lúa gạo và các kết nối ven biển phía Đông của vùng đồng bằng; (iii) đường sông từ Vân Nam. Thứ nhất, ở phía nam đồng bằng sông Hồng đến tỉnh Thanh Hóa, hai nơi then chốt tác giả đề cập là Đá Bút và Lạch Trường. Đá Bút, hiện nằm cách bờ biển Việt Nam khoảng 100km, là nơi có nền văn hóa ven biển sớm nhất trong khu vực, có niên đại từ 4500 đến 3700 năm trước Công nguyên. Tại đây, dòng chảy của sông đổ ra biển ở một nơi gọi là Lạch Trường. Chính tại đây mà các tàu buôn và tàu của triều đình nhà Hán tìm cách tiếp cận Giao Chỉ. Lạch Trường cung cấp một vị trí chiến lược mà từ đó người dân có thể tiếp cận trung tâm hành chính Giao Chỉ tại Luy Lâu và vùng đồng bằng sông Hồng nói chung. Đi từ miền trung Trung Quốc đều sẽ phải khởi hành từ cảng Hợp Phố và Từ Văn, hội tụ tại Lạch Trường, điều này làm rõ mối quan hệ chặt chẽ giữa 3 cảng biển này. Ngoài ra, dựa vào các bằng chứng khảo cổ khác, có thể kết luận rằng Lạch Trường đã từng là một cảng Hán và được coi là cảng biển quan trọng đầu tiên trong lịch sử Việt Nam. Tác giả mở rộng, bằng chứng lịch sử tiếp tục củng cố quan điểm hàng nghìn tàu ven biển hoạt động sôi nổi ở vùng biển ngoài khơi của vịnh, tạo ra tính năng động của thương mại và di cư. Thứ hai, với khả năng sản xuất lúa gạo của đồng bằng sông Hồng, đây là nơi cung cấp lương thực cho các khu vực xung quanh. Ở phía bắc, các trung tâm thương mại như Hợp Phố tập trung vào sản xuất ngọc trai. Nhờ vậy, sự trao đổi phụ thuộc giữa Giao Chỉ và Hợp Phố càng trở nên khăng khít. Bên cạnh đó, tuyến đường qua sông Bạch Đằng ở phía bắc và dọc theo sông Đáy ở phía nam là những tuyến đường chính nối đồng bằng sông Hồng với Vịnh Bắc Bộ và hàng hải quốc tế. Thứ ba, sông Hồng đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển của xã hội đồng bằng sông Hồng, nơi phát triển phần lớn văn hóa Việt Nam thời kỳ đầu. Con sông có mối liên hệ chặt chẽ với vùng đất Vân Nam ở Trung Quốc và xuyên qua các ngọn núi, Tứ Xuyên và Trường Giang. Nguồn tài liệu của Trung Quốc chứng minh sự tồn tại một cuộc di cư về phía nam của nhà Thục từ Tứ Xuyên. Và Vịnh Bắc Bộ chính là tuyến đường ngắn nhất nối liền Vân Nam và Tứ Xuyên với biển.

Như vậy, có thể thấy lịch sử Giao Chỉ xoay quanh ba tuyến đường biển và đường bộ chính. Cảng biển ở Giao Chỉ đã tạo điều kiện cho sự phát triển thương mại của khu vực và các vương quốc như Lâm Ấp và Champa. Giao Chỉ thuộc về một thế giới rộng lớn bao gồm cả truyền thống Hán và phi Hán, phục vụ với tư cách là trung gian giữa các khu vực đế quốc cũng như với thế giới biển ở Biển Đông và Đông Nam Á. Điều này sẽ có những hậu quả sâu sắc đối với lịch sử Việt Nam. Qua đường biển, không chỉ những hàng hóa ngoại lai mà cả những ý tưởng và thực tiễn kỳ lạ cũng tìm đường vào đồng bằng sông Hồng, góp phần tạo nên sự pha trộn đã trở thành văn hóa Việt Nam, như Chương 2 sẽ tiết lộ.

Nhờ có biển, Giao Chỉ đã hình thành một nút thắt chiến lược tích hợp mạng lưới vươn xa tới Tứ Xuyên, miền trung Trung Quốc, bờ biển phía Đông và Biển Đông. Từ phía bắc, hệ thống này đã gắn kết chặt chẽ Vịnh Bắc Bộ vào đế chế của nhà Hán, đặt nền móng cho một thiên niên kỷ cai trị của Trung Quốc ở Đồng bằng sông Hồng. Từ phía nam, hệ thống đảm bảo cho Trung Quốc tiếp cận được nguồn tài nguyên phong phú của Đông Nam Á và Ấn Độ Dương.

Xem nội dung chương sách tại đây.

Xem hướng dẫn cách truy cập ở đây.

Nguyên tắc hoạt động của Dự án Đại Sự Ký Biển Đông.

—————

Dự án Đại Sự Ký Biển Đông tồn tại dựa trên tài trợ của cộng đồng. Nếu quý độc giả muốn có một nguồn thông tin tri thức khách quan, đa chiều, hệ thống hoá và có chiều sâu chuyên môn, dựa trên dữ liệu (facts-based), Dự án Đại Sự Ký Biển Đông là một địa chỉ mà mọi người có thể tin tưởng. Hãy chung tay cùng với chúng tôi duy trì Dự án bằng cách tài trợ cho Dự án, và khuyến khích bạn bè, đồng nghiệp cùng tài trợ Dự án. Xem hướng dẫn tài trợ ở đây: https://dskbd.org/tai-tro-cho-du-an/. Báo cáo tài chính sẽ được tổng kết vào cuối năm. Chúng tôi xin trân trọng cảm ơn.