Tác giả: Truston Yu | Asia Times ngày 14 tháng 8 năm 2024

Biên dịch: Nguyễn Phương Ngân | Dự án Đại Sự Ký Biển Đông

Hội nghị bàn tròn Châu Á-Thái Bình Dương lần thứ 37 được tổ chức tại Kuala Lumpur từ ngày 04 đến 06 tháng 6 năm 2024 với chủ đề “Khủng hoảng trong thời kỳ giao thoa” đã thu hút các học giả và chuyên gia đến từ khắp nơi trên thế giới thảo luận về một loạt các cuộc xung đột và tranh chấp trong khu vực.

Các cuộc tranh luận chủ yếu xoay quanh vấn đề Dải Gaza, Ukraina và Biển Đông. Là một nước lớn có tầm ảnh hưởng trên phạm vi toàn cầu, lập trường và hành vi của Trung Quốc trong các vấn đề an ninh quốc tế này đã được thảo luận kỹ lưỡng tại Diễn đàn. Tuy nhiên, một vấn đề nổi bật bị bỏ qua là Sông Mê Kông – nơi sinh kế của hơn 50 triệu người dân đang bị đe dọa.

Kể từ năm ngoái, căng thẳng leo thang và những tranh chấp xảy ra giữa Trung Quốc và Philippines ở Biển Đông một lần nữa đã trở thành tâm điểm chú ý của truyền thông. Sự việc này đã khiến ASEAN phải đưa ra một tuyên bố chung “chưa từng có” vào cuối năm 2023. 

Mặc dù tờ The Atlantic mô tả tranh chấp Biển Đông là “cuộc xung đột nguy hiểm nhất mà không ai nói đến”, thế nhưng có một vùng nước khác đang ít nhận được sự chú ý hơn so với mức nó lẽ ra phải nhận được. Tuy nhiên, vấn đề quản lý xuyên biên giới Sông Mê Kông lại không được đề cập đến trong các cuộc thảo luận của Hội nghị Bàn tròn.

Sông Mê Kông, hay còn được gọi là Sông Lan Thương tại Trung Quốc, chảy qua năm quốc gia Đông Nam Á: Myanmar, Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam. Con sông này đã gây ra nhiều tranh cãi trong những năm gần đây, nhiều trong số đó liên quan đến Trung Quốc.

Trong khi những tranh chấp lãnh thổ trên Biển Đông xoay quanh việc khẳng định chủ quyền quốc gia, lợi ích kinh tế, tự do hàng hải và an ninh thì trái lại những hoạt động diễn ra trên Sông Mê Kông ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống của người dân. 

Uỷ hội Sông Mê Kông (MRC) ước tính rằng trong số gần 65 triệu người sống ở hạ lưu Sông Mê Kông thì có đến 80% dân số sống dựa vào con sông này. 

Một con sông chảy qua nhiều quốc gia như Sông Mê Kông chắc chắn sẽ bao hàm sự phức tạp về chính trị giữa các nước thượng nguồn và hạ lưu. Vì con sông này bắt nguồn từ Cao nguyên Tây Tạng và chảy vào bán đảo Đông Dương, nên Trung Quốc có khả năng gây ra mối đe dọa lớn hơn nhiều (có chủ ý hoặc vô ý) đối với các nước láng giềng phía nam so với các bên có yêu sách đối địch ở Biển Đông.

Bỏ qua những vấn đề đáng lo ngại kể trên, vấn đề tại Mê Kông vẫn ít được nhắc đến hơn Biển Đông. Vậy lý do đằng sau là gì?

Trong khi tranh chấp tại Biển Đông chủ yếu xoay quanh mối quan hệ giữa Trung Quốc và những quốc gia Đông Nam Á cùng chung mối quan tâm kháng cự lại Bắc Kinh thì Sông Mê Kông là một vấn đề phức tạp hơn nhiều khi các nước Đông Nam Á tập trung vào những lợi ích riêng biệt của từng nước. 

Lào mong muốn trở thành “cục pin của Châu Á” khi bán lượng lớn điện lấy từ các đập thuỷ điện do Trung Quốc và Thái Lan đầu tư cho hai nước này và cho cả Việt Nam.

Dự án đập Xayaburi gây ra nhiều tranh cãi ở Lào bị chỉ trích bởi những tác động tiêu cực mà nó mang lại, đặc biệt với quốc gia hạ lưu Sông Mê Kông như Campuchia. Thế nhưng cũng cùng thời điểm đó, trớ trêu thay Campuchia cũng cho xây dựng nhiều đập với sự hậu thuẫn từ phía Trung Quốc. 

Sự phức tạp tại Sông Mê Kông dẫn ra một bức tranh mơ hồ khi các quốc gia Đông Nam Á không cùng nhau chống lại Trung Quốc mà lại chồng chéo giữa lợi ích kinh tế và an ninh riêng biệt của mỗi quốc gia. 

Một yếu tố được suy đoán có liên quan đến cơ cấu thể chế của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN).

Trong một cuộc thảo luận trước kia giữa tôi và nhà bình luận chính trị Philippines Richard Javad Heydarian, chúng tôi đã trao đổi về việc vì sao Sông Mê Kông ít được chú ý hơn trong ASEAN và cả trong những quốc gia khác, kể cả trước khi những tranh chấp giữa Trung Quốc và Philippines nổ ra khiến tâm điểm chú ý chuyển hướng sang Biển Đông?

Heydarian cho rằng mặc dù ASEAN đã tồn tại hơn 50 năm, các quốc gia thành viên trên lục địa đều gia nhập trước đầu thế kỷ XXI nhưng ASEAN vẫn tiếp tục tập trung vào vấn đề hàng hải Đông Nam Á.

Trùng hợp là các nước thành viên đều quan tâm đến Biển Đông chẳng hạn như Philippines, Việt Nam và Indonesia, quốc gia không có yêu sách trên Biển Đông nhưng vẫn tham gia vì lợi ích quốc gia tại Biển Bắc Natuna. Philippines, Việt Nam và Indonesia có vai trò ngoại giao nổi bật hơn và do đó, có thể lên tiếng mạnh mẽ hơn về những mối lo ngại của họ.

Ngoài MRC còn có những diễn đàn ít được biết đến nơi tập trung thảo luận về những vấn đề của riêng Sông Mê Kông, chẳng hạn như khuôn khổ hợp tác Tiểu vùng Mê Kông mở rộng (GMS), do Ngân hàng Phát triển Châu Á và Hợp tác Lan Thương – Mê Kông (LMC) do Trung Quốc khởi xướng. 

Có thể hiểu rằng, các cuộc thảo luận diễn ra trên các nền tảng này có thể đã nhận được ít sự chú ý hơn so với những cuộc thảo luận khác. Những quốc gia chịu ảnh hưởng nhiều nhất trong vấn đề Sông Mê Kông là Lào và Campuchia lại là những nước phụ thuộc nhiều vào kinh tế Trung Quốc, do đó họ sẽ ít khi lên tiếng về vấn đề này hơn so với Philippines trong vấn đề Biển Đông. 

Có lẽ lý do quan trọng nhất và đáng tiếc nhất khiến mọi người không có nhiều hiểu biết về Sông Mê Kông là do con sông này không ảnh hưởng đến phần đa mọi người trên thế giới. 

Biển Đông là tuyến đường thương mại xương sống phục vụ cho nhiều nền kinh tế hàng đầu thế giới; Philippines – quốc gia tuyên bố chủ quyền trong tranh chấp là đồng minh lâu năm của Hoa Kỳ. 

Trái lại, Sông Mê Kông dường như không ảnh hưởng đến bất kỳ ai ngoài khu vực này ngoại trừ các nhà sinh thái học quan tâm đến nó. Vì thế Sông Mê Kông nhận được ít sự chú ý mặc dù nó có ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống người dân Đông Nam Á hơn là Biển Đông. 

Dù cho không nhận được nhiều sự chú ý, Sông Mê Kông hiện nay vẫn mang ý nghĩa địa chính trị to lớn, đặc biệt là trong hoạt động nghiên cứu về quan hệ đối ngoại của Trung Quốc. 

Trung Quốc có 11 con đập tại vùng thượng lưu Sông Mê Kông. Điều này khiến Trung Quốc bị cáo buộc là nguyên nhân làm trầm trọng thêm tình trạng hạn hán tại hạ lưu sông vào năm 2019 khi “ngăn lượng lớn nước chảy xuống”. Trung Quốc nắm giữ kế sinh nhai của người dân sinh sống tại khu vực hạ lưu và thế giới nên biết về điều này. Thật vậy, vấn đề Sông Mê Kông chỉ trở nên nghiêm trọng hơn trong bối cảnh biến đổi khí hậu, vốn đã tác động tiêu cực đến lục địa Đông Nam Á.

Mặc dù tranh chấp Biển Đông là một vấn đề quan trọng cần được chú ý như hiện nay, nhưng vẫn cần ưu tiên Mê Kông vì nó cũng có ý nghĩa quan trọng đối với sự phát triển của Đông Nam Á và quan hệ của khu vực với Trung Quốc trong nhiều năm tới.

Truston Yu (trustonyuofficial@gmail.com) là sinh viên khách mời tại Đại học Quốc gia Lào và có bằng cử nhân loại xuất sắc của Đại học Hồng Kông. Tác giả đã viết hơn 30 bài bình luận được đăng trên các phương tiện truyền thông bao gồm Diplomat, Jakarta Post và Straits Times. Nguyễn Phương Ngân là ứng viên cộng tác với Dự án Đại Sự Ký Biển Đông. Có thể đọc bài viết gốc ở đây: https://asiatimes.com/2024/08/the-world-needs-to-care-more-about-the-mekong/

Nguyên tắc hoạt động của Dự án Đại Sự Ký Biển Đông.

—————

Dự án Đại Sự Ký Biển Đông tồn tại dựa trên tài trợ của cộng đồng. Nếu quý độc giả muốn có một nguồn thông tin tri thức khách quan, đa chiều, hệ thống hoá và có chiều sâu chuyên môn, dựa trên dữ liệu (facts-based), Dự án Đại Sự Ký Biển Đông là một địa chỉ mà mọi người có thể tin tưởng. Hãy chung tay cùng với chúng tôi duy trì Dự án bằng cách tài trợ cho Dự án, và khuyến khích bạn bè, đồng nghiệp cùng tài trợ Dự án. Xem hướng dẫn tài trợ ở đây: https://dskbd.org/tai-tro-cho-du-an/. Báo cáo tài chính sẽ được tổng kết vào cuối năm. Chúng tôi xin trân trọng cảm ơn.