Tác giả: Sáng Kiến Minh bạch Hàng hải Châu Á | Ngày 30 tháng Giêng năm 2024

Biên dịch: Ngô A Minh | Hiệu đính: Vân Phạm

Trong hai năm qua, căng thẳng giữa Trung Quốc và Philippines tại Bãi Cỏ Mây đã nổi lên như tâm điểm của những xung đột ở Biển Đông. 

Philippines duy trì một đội thủy quân lục chiến tại Bãi Cỏ Mây đóng quân trên tàu BRP Sierra Madre, một tàu hải quân Philippines được neo đậu ở đó một cách cố ý vào năm 1999. Kể từ đó, Philippines đã duy trì các nhiệm vụ “luân phiên và tiếp tế” thường xuyên để cung cấp vật tư và luân chuyển quân đến và từ tiền đồn có tính chất tạm thời này. 

Trung Quốc đã duy trì hoạt động tuần tra thường xuyên của lực lượng hải cảnh xung quanh Bãi Cỏ Mây kể từ năm 2013 và thỉnh thoảng quấy rối các phái đoàn tiếp tế của Philippines. Nổi tiếng nhất là vào năm 2014, Trung Quốc đã phong tỏa tàu Sierra Madre trong ba tuần, buộc Philippines phải thả hàng tiếp tế bằng đường hàng không. Tuy nhiên, kể từ năm 2022, các tàu hải cảnh và dân quân Trung Quốc đã tìm cách ngăn chặn các nhiệm vụ tiếp tế thường xuyên hơn, tập trung xung quanh bãi cạn với số lượng lớn hơn và sử dụng các chiến thuật ngày càng hung hãn để ngăn chặn các tàu Philippines tiếp cận tàu Sierra Madre. Trung Quốc biện minh cho hành vi này bằng cách cáo buộc Philippines vận chuyển vật tư xây dựng nhằm mục đích biến tàu Sierra Madre thành một công trình kiến trúc lâu dài hơn hoặc xây dựng một tiền đồn hoàn toàn mới trên Bãi Cỏ Mây. 

Những nỗ lực của Trung Quốc nhằm ngăn chặn các nhiệm vụ tiếp tế của Philippines đã gây chú ý khi các vụ va chạm và việc sử dụng vòi rồng đã tạo ra lo ngại rằng một sự cố tại Bãi Cỏ Mây có thể gây ra một cuộc xung đột nghiêm trọng hơn. Nhưng giữa những báo cáo liên tục về cuộc đối đầu giữa tàu Philippines và Trung Quốc, khó có thể nhận ra liệu đợt căng thẳng mới nhất có gì khác so với những gì xảy ra ba năm trước hay không.

Nhìn vào dữ liệu 

Để hiểu rõ hơn về diễn biến của những căng thẳng gần đây tại Bãi Cỏ Mây, AMTI đã kết hợp các báo cáo công khai với dữ liệu lịch sử của Hệ thống nhận dạng tự động (AIS) để phân tích tốt hơn các nhiệm vụ tiếp tế kể từ năm 2021. Khoảng thời gian này được chọn vì có sẵn dữ liệu AIS và không bao gồm các sự cố được báo cáo quanh bãi cạn từ năm 2013 đến năm 2020, trong đó có một số sự cố. Trong khoảng thời gian ba năm, AMTI có thể xác định 30 nhiệm vụ tiếp tế của Philippine: 18 nhiệm vụ được báo cáo công khai và hiển thị trên AIS, 9 nhiệm vụ hiển thị trên AIS nhưng không được báo cáo, và 3 nhiệm vụ được báo cáo nhưng không hiển thị trên AIS.

Dữ liệu này vốn không đầy đủ. Các tàu sử dụng bộ phát tín hiệu AIS tầm gần hoặc những tàu tắt bộ phát tín hiệu sẽ không hiển thị trên nền tảng AIS vệ tinh thương mại để có thể theo dõi. Điều này có nghĩa là có khả năng có những nhiệm vụ tiếp tế đã xảy ra nhưng không tồn tại trong bộ dữ liệu này, đặc biệt là vào năm 2021 và 2022 trước khi Philippines bắt đầu công khai thường xuyên từng nhiệm vụ. Tuy nhiên, phân tích so sánh dữ liệu này theo thời gian cho thấy một số xu hướng chính về căng thẳng tại Bãi Cỏ Mây.

1. Số lượng tàu Trung Quốc tham gia đã tăng lên theo thời gian và tăng đáng kể vào năm 2023

Số lượng tàu Trung Quốc tại Bãi Cỏ Mây trong các nhiệm vụ tiếp tế của Philippines đã tăng lên đáng kể. Trung bình vào năm 2021, một tàu Trung Quốc được quan sát thấy tại Bãi Cỏ Mây trong các nhiệm vụ tiếp tế. Đến năm 2023, con số này tăng lên khoảng 14 tàu. 

Ngược lại, Philippines chỉ có trung bình 2-3 tàu có mặt trong các nhiệm vụ tiếp tế từ năm 2021 đến cuối năm 2023. Sự gia tăng số lượng tàu Trung Quốc này đặc biệt ấn tượng trong những tháng gần đây: 46 tàu Trung Quốc có mặt trong nhiệm vụ tiếp tế gần đây nhất vào ngày 10 tháng 12 năm 2023, so với chỉ 4 tàu của Philippines.

2. Có sự phát triển mới về loại tàu tham gia, với tàu quân sự và bán quân sự nhiều hơn 

Các loại tàu được cả Trung Quốc và Philippines triển khai tới Bãi Cỏ Mây đã thay đổi trong ba năm qua. 

Năm 2021, lực lượng dân quân biển Trung Quốc không được triển khai thường xuyên tới Bãi Cỏ Mây. Thay vào đó, chỉ có một tàu hải cảnh Trung Quốc (CCG) có mặt trong hầu hết các nhiệm vụ tiếp tế. Dữ liệu AIS từ tháng 4 và tháng 5 năm 2021 cho thấy các tàu của chính phủ Philippines từ Cục Thủy sản và nguồn lợi Thủy sản (BFAR) tiến sâu vào bãi cạn để cung cấp vật tư, dường như không bị phản đối.

Nhưng vào mùa xuân năm 2022, các nhóm từ 4 đến 5 tàu dân quân bắt đầu duy trì sự hiện diện liên tục tại Bãi Cỏ Mây và hỗ trợ các nỗ lực của CCG nhằm ngăn chặn tàu của chính phủ Philippines đi vào bãi cạn này. Đồng thời, Philippines chuyển sang sử dụng tàu Cảnh sát biển Philippines (PCG) để hộ tống các nhiệm vụ tiếp tế, thay vì sử dụng các tàu thuộc BFAR kém năng lực hơn. 

Cuối mùa thu năm 2022, Philippines đã thực hiện ít nhất ba nhiệm vụ tiếp tế mà không có bất kỳ tàu hộ tống nào cho các tàu vận tải dân sự nhỏ. Người đứng đầu Bộ Tư lệnh miền Tây Philippines (WESCOM), Phó Đô đốc Alberto Carlos, cho biết đây là một lựa chọn có chủ ý và là một phần trong “nỗ lực xây dựng lòng tin” để tận dụng “tất cả các phương tiện sẵn có để cùng tồn tại hòa bình”. 

Tuy nhiên, vào đầu năm 2023, PCG lại bắt đầu hộ tống các nhiệm vụ tiếp tế. Và vào nửa cuối năm 2023, cả tàu hải quân Trung Quốc và Philippines bắt đầu thường xuyên được nhìn thấy ở khu vực lân cận Bãi Cỏ Mây trong các nhiệm vụ tiếp tế. Các tàu của Hải quân – Quân Giải phóng Nhân dân (PLAN) đã được quan sát thấy ở gần đó trong 5 trong số 8 nhiệm vụ tiếp tế được quan sát kể từ tháng 6 năm 2023, với các tàu Hải quân Philippines có mặt trong khu vực trong 3 nhiệm vụ. (Lưu ý: Vì người ta hiếm khi quan sát thấy các tàu của PLAN phát sóng AIS nên sự hiện diện thực tế của chúng vào năm 2021 và 2022 có thể thường xuyên hơn dữ liệu cho thấy.) Và mặc dù không gửi tàu mặt nước, Hải quân Hoa Kỳ đã cung cấp cho Philippines “con mắt của bầu trời” bằng cách triển khai máy bay trinh sát hàng hải P-8 Poseidon tới Bãi Cỏ Mây trong ít nhất ba trong số sáu nhiệm vụ tiếp tế gần đây nhất.

3. Philippines đã báo cáo các chuyến tiếp tế và các sự cố liên quan tới Trung Quốc một cách nhất quán hơn theo thời gian, với sự thay đổi đáng kể từ tháng 2 năm 2023

Chưa đến một nửa số nhiệm vụ tiếp tế được quan sát vào năm 2021 (ba trong số bảy) được chính phủ hoặc phương tiện truyền thông Philippines đưa tin công khai. Ngược lại, 80% (12 trong số 15) nhiệm vụ tiếp tế được quan sát vào năm 2023 đã được báo cáo công khai, thường vào cùng ngày nhiệm vụ được tiến hành và/hoặc xảy ra cuộc đối đầu với tàu Trung Quốc.

Sự phát triển này hướng tới mức độ minh bạch hiện tại của Philippines, và việc tích cực báo cáo về các sự kiện tại Bãi Cỏ Mây đã phát triển trong suốt năm 2022 và đến đầu năm 2023. Trong khi trước đây chỉ truyền thông những nhiệm vụ tiếp tế có sự cố lớn xảy ra, kể từ tháng 6 năm 2022 (trước khi chính quyền Marcos hiện tại nhậm chức), Philippines đã bắt đầu thử nghiệm một cách tiếp cận cởi mở hơn khi mời các nhà báo tham gia sứ mệnh luân chuyển và tiếp tế. Sau đó, Philippines báo cáo công khai về tất cả các nhiệm vụ tiếp tế được quan sát trong nửa cuối năm 2022. 

Nhưng những chi tiết quan trọng trong những lần nhiệm vụ tiếp tế đó dường như đã không được công bố rộng rãi ngay ở thời điểm đó. Ví dụ, WESCOM đã báo cáo vào tháng 8 năm 2022 rằng nhiệm vụ tiếp tế đã được tiến hành suôn sẻ, “không có bất kỳ sự cố đáng tiếc nào”. Mãi cho đến tháng 2 năm 2023, PCG, trong bối cảnh phản đối việc CCG bắn tia laser vào một trong những con tàu của mình, đã tiết lộ rằng trong nhiệm vụ tháng 8 đó, một tàu CCG đã tháo vỏ bọc một khẩu pháo hải quân 70mm được trang bị trên tàu trong khi tạo thành một vòng phong tỏa bằng các tàu CCG và dân quân khác, ngăn chặn PCG tiếp cận bãi cạn. 

Tháng 2 năm 2023 đã đánh dấu sự khởi đầu của kỷ nguyên “minh bạch triệt để” hiện nay, đặc trưng của thông điệp từ Philippines xung quanh Bãi Cỏ Mây, với việc PCG đưa ra các tuyên bố và hình ảnh ngay sau khi các nhiệm vụ tiếp tế được thực hiện, dù có hay không có sự cố lớn. 

Mức độ minh bạch ngày càng tăng này có thể cũng góp phần làm cho số lượng nhiệm vụ tiếp tế quan sát được cao hơn: 15 nhiệm vụ tiếp tế được quan sát vào năm 2023, so với 8 nhiệm vụ vào năm 2022 và chỉ 7 vào năm 2021. Nhưng nếu không có báo cáo đầy đủ hơn từ những năm trước, thì vẫn không thể nói được liệu sự gia tăng này hoàn toàn là kết quả của việc báo cáo tốt hơn hay liệu Philippines đã tăng số lần các nhiệm vụ tiếp tế.

4. Sự cố lớn rất hiếm xảy ra – cho đến nửa cuối năm 2023

Từ năm 2021 đến tháng 7 năm 2023, trong khi căng thẳng tại Bãi Cỏ Mây xảy ra gắn liền với các động thái di chuyển một cách hung hăng, thách thức qua vô tuyến, thì việc va chạm vật lý giữa các tàu Philippines và Trung Quốc dường như rất hiếm. Sau khi CCG sử dụng vòi rồng để chống lại một tàu tiếp tế của Philippines vào tháng 11 năm 2021, sự cố tiếp theo được báo cáo công khai có va chạm vật lý là vào tháng 8 năm 2023, khi vòi rồng lại được sử dụng, lần này là để chống lại cả PCG và một tàu tiếp tế.

Kể từ đó, các cuộc chạm trán giữa tàu Philippine và Trung Quốc đã gia tăng ở mức đáng báo động. Các vụ va chạm và/hoặc việc Trung Quốc sử dụng vòi rồng chống lại tàu Philippines xảy ra trong cả ba nhiệm vụ tiếp tế kể từ tháng 10. Ngày 10 tháng 12 đặc biệt căng thẳng khi vòi rồng làm hỏng động cơ của một tàu tiếp tế của Philippines trong khi một tàu CCG va chạm với một tàu tiếp tế khác có Tham mưu trưởng Lực lượng vũ trang Philippines trên tàu.

Con đường phía trước

Nếu các vụ va chạm và phun vòi rồng vẫn diễn ra thường xuyên tại Bãi Cỏ Mây, thì việc chúng vô tình dẫn tới leo thang gây ra bởi mức độ thiệt hại hoặc tử vong ngoài ý muốn chỉ là vấn đề thời gian. Có lẽ nhận thức được nguy cơ này, các quan chức Philippines và Trung Quốc vào ngày 17 tháng Giêng đã cam kết cải thiện liên lạc và giải quyết các sự cố thông qua ngoại giao sau cuộc gặp song phương về vấn đề Biển Đông. Nhưng với việc Philippines quyết tâm tiếp tế và nâng cấp cho tàu Sierra Madre, những cam kết này có thể sẽ có ít tác động trừ khi đi kèm với sự thay đổi trong chiến thuật của CCG và dân quân xung quanh bãi cạn.

Bài viết gốc được đăng trên trang Sáng kiến Minh bạch Hàng hải Châu Á tại https://amti.csis.org/tracking-tensions-at-second-thomas-shoal/. Một đoạn trong bài gốc nói về việc “Philippines vẫn chưa thực hiện sứ mệnh tiếp tế bằng đường biển vào năm 2024” đã được lược bỏ trong bản dịch vì vào ngày 3 tháng 2, Philippines đã tiếp tục thực hiện tiếp tế bằng đường biển.

Ngô A Minh đang ứng tuyển cộng tác viên Dự án Đại Sự Ký Biển Đông. TS. Vân Phạm là thành viên Dự án Đại Sự Ký Biển Đông.

Nguyên tắc hoạt động của Dự án Đại Sự Ký Biển Đông.

—————

Dự án Đại Sự Ký Biển Đông tồn tại dựa trên tài trợ của cộng đồng. Nếu quý độc giả muốn có một nguồn thông tin tri thức khách quan, đa chiều, hệ thống hoá và có chiều sâu chuyên môn, dựa trên dữ liệu (facts-based), Dự án Đại Sự Ký Biển Đông là một địa chỉ mà mọi người có thể tin tưởng. Hãy chung tay cùng với chúng tôi duy trì Dự án bằng cách tài trợ cho Dự án, và khuyến khích bạn bè, đồng nghiệp cùng tài trợ Dự án. Xem hướng dẫn tài trợ ở đây: https://dskbd.org/tai-tro-cho-du-an/. Báo cáo tài chính sẽ được tổng kết vào cuối năm. Chúng tôi xin trân trọng cảm ơn.