(Trích trong Chuyên mục “Mỗi tuần một chương sách” của Bản Tin Biển Đông Số 144. Truy cập tại https://dskbd.org/2024/03/20/ban-tin-bien-dong-so-144-part-ii/)

Gregory B. Poling (2022). On Dangerous Ground – America’s Century In the South China Sea. Oxford University Press Inc.

Chương 10: A Course to Steer 2016 – 2021

Chương 10 – chương cuối cùng của cuốn sách – cho thấy những khó khăn của Hoa Kỳ ở Biển Đông từ năm 2016 – 2021. Bên cạnh đó, tác giả xem xét về tương lai có thể xảy ra ở Biển Đông và đề xuất những giải pháp nhiều mặt. 

Mặc dù Phán quyết trong Vụ kiện Biển Đông có lợi cho Philippines, Tổng thống Rodrigo Duterte đã gác Phán quyết sang một bên, khiến chính quyền Obama cảm thấy bất lực. Hơn nữa, các hành động chống Hoa Kỳ của Duterte đã làm dấy lên lo ngại về Biển Đông. Để giải quyết cách tiếp cận còn mơ hồ của Hoa Kỳ, Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ đã tiến hành các Chiến dịch Tự do Hải hành (FONOP) sáu tuần một lần, thường xen kẽ giữa quần đảo Trường Sa và Hoàng Sa. Tuy nhiên, các chiến dịch này không thể đảm bảo lợi ích của Hoa Kỳ ở Biển Đông và là chưa đủ để giải quyết căng thẳng đang leo thang. Liên minh Hoa Kỳ – Philippines liên tục phải đối mặt với nhiều cuộc khủng hoảng khác nhau, bao gồm cả việc vào tháng 12 năm 2018, Philippines tuyên bố sẽ tiến hành xem xét Hiệp ước Phòng thủ Tương hỗ (MDT) do thái độ mâu thuẫn của Hoa Kỳ về vấn đề Biển Đông hay vào tháng 2 năm 2020, Duterte tuyên bố sẽ bãi bỏ Thỏa thuận lực lượng thăm viếng.

Phía Trung Quốc tiếp tục xây đảo nhân tạo và trang bị cơ sở hạ tầng quân sự, tạo điều kiện cho việc triển khai mới và tăng số lượng tàu chiến và hải cảnh hiện đại ghé thăm các căn cứ lớn ở Trường Sa, làm gia tăng đáng kể áp lực phi quân sự lên các nước láng giềng. Điều này đã dẫn đến sự bế tắc giữa Trung Quốc và các nước thành viên ASEAN. Vào tháng 7 năm 2020, Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ tuyên bố làm rõ lập trường của Hoa Kỳ về các yêu sách hàng hải ở Biển Đông, tán thành một cách rõ ràng giá trị của Phán quyết Trọng tài năm 2016 và tuyên bố sẽ đứng về phía các bên yêu sách ở Đông Nam Á bất cứ khi nào Trung Quốc vi phạm các quyền về vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của họ. Điều này đã mở ra những con đường mới để Hoa Kỳ áp đặt cái giá phải trả lên Trung Quốc, bao gồm cả khả năng thực hiện các biện pháp trừng phạt kinh tế. Tuy nhiên, Bộ Tài chính Hoa Kỳ vẫn chưa sẵn sàng ủng hộ kiểu leo thang đó. Vị thế của Hoa Kỳ ở Biển Đông, theo tác giả, dần dần bị xói mòn dưới thời chính quyền Trump. Đến khi Joe Biden dành chiến thắng, con đường mới cho hợp tác quốc tế trên Biển Đông đã mở ra, trong đó Nhà Trắng của Biden tập trung vào Châu Âu và các thành viên trong Bộ Tứ, gồm Úc, Ấn Độ và Nhật Bản. Tăng cường đưa các mối quan hệ đối tác này vào cuộc chiến ở Biển Đông có thể mang tính quyết định trong việc thuyết phục Bắc Kinh thay đổi hướng đi.

Lợi ích quan trọng nhất của Hoa Kỳ ở Biển Đông là quyền tự do trên biển và cam kết liên minh của nước này với Philippines. Đây là hai vấn đề quan trọng của Washington để  triển khai sức mạnh ở Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Dù vậy, Trung Quốc đang phá vỡ điều này. Những tuyên bố của Trung Quốc, đặc biệt là về các quyền lịch sử đã đe dọa cam kết của Hoa Kỳ về tự do trên biển, vốn rất quan trọng đối với sự thịnh vượng và an ninh của Hoa Kỳ. Liên minh Hoa Kỳ-Philippines đang đối mặt với nhiều căng thẳng hơn bao giờ hết trong nhiều thập kỷ và khả năng xảy ra xung đột lớn ở Biển Đông cao hơn bất kỳ thời điểm nào kể từ cuối những năm 1930. Bên cạnh đó, việc xây dựng đảo, quân sự hóa và hiện đại hóa của Trung Quốc đặt ra những câu hỏi nghiêm túc về ưu thế quân sự của Hoa Kỳ trong khu vực. Các căn cứ trên đảo nhân tạo và lực lượng tên lửa của Trung Quốc sẽ biến Biển Đông thành một thao trường, khiến ngày càng có nhiều khả năng Hoa Kỳ sẽ không có lựa chọn nào khác ngoài việc nhượng lại Biển Đông trong giai đoạn mở đầu của một cuộc xung đột. Mối nguy hiểm lớn nhất đối với sức mạnh quân sự của Hoa Kỳ là các hoạt động thời bình của Trung Quốc, làm xói mòn giá trị của Hoa Kỳ với tư cách là nhà cung cấp an ninh khu vực. 

Tác giả khẳng định Biển Đông, tuyến đường vận chuyển nhộn nhịp nhất thế giới, là một nguồn thương mại quan trọng, trong đó Eo biển Malacca vận chuyển gần 1/3 lượng hàng hóa vận chuyển toàn cầu trị giá 3,4 nghìn tỷ USD vào năm 2016. Tuy nhiên, giá trị của nó được phân bổ không đồng đều, chỉ dưới 6% tổng thương mại hàng hóa của Hoa Kỳ và gần 40% của Trung Quốc trị giá gần 1,5 nghìn tỷ USD. Về dầu khí, căng thẳng ở Biển Đông xảy ra trước khi phát hiện ra dầu khí ngoài khơi, khiến việc khoan dầu ở vùng biển tranh chấp trở nên rủi ro và kém hấp dẫn hơn so với các khoản đầu tư khác. Về nghề cá, nghề cá ở Biển Đông đang bị đe dọa nghiêm trọng, với trữ lượng cá suy giảm 70-95% kể từ những năm 1950 và các rạn san hô giảm 16% mỗi thập kỷ trước khi máy thu hoạch và nạo vét nghêu của Trung Quốc xuất hiện. Mặc dù Biển Đông có những giá trị kinh tế như vậy, tác giả khẳng định động lực chính của những tranh chấp ở khu vực vẫn là chính trị và chiến lược chứ không phải kinh tế. 

Chương sách dự đoán về ba tương lai có thể xảy ra ở Biển Đông: sự cưỡng ép trong thời bình của Bắc Kinh, xung đột, và khả năng thúc đẩy Trung Quốc hướng tới một sự thỏa hiệp. Lựa chọn đầu tiên là việc Bắc Kinh theo đuổi lợi ích của mình, điều này có thể dẫn đến sự kết thúc của liên minh Hoa Kỳ – Philippines và làm suy giảm khả năng triển khai sức mạnh của Washington trong khu vực. Các quốc gia khác có thể khẳng định các yêu sách hàng hải quá mức, làm suy yếu UNCLOS và tạo đà để Trung Quốc thách thức các quy tắc và thể chế khác, đặc biệt là ở Châu Á. Lựa chọn thứ hai là xung đột. Tai nạn có thể xảy ra bắt nguồn từ hành vi của các tàu Trung Quốc. Nếu xung đột xảy ra, Hoa Kỳ có thể được kêu gọi phản ứng theo MDT nhưng can thiệp vũ trang có thể sẽ buộc Hoa Kỳ phải tham gia vào leo thang căng thẳng, có khả năng gây hại nhiều hơn là có lợi. Tương lai thứ ba là thúc đẩy Trung Quốc tiến tới một thỏa hiệp mà các nước láng giềng và cộng đồng quốc tế có thể chấp nhận. Điều này đòi hỏi một sự thỏa hiệp phù hợp với UNCLOS, công nhận tất cả các quyền tự do trên biển và đạt được mục tiêu mà không cần đến vũ lực hay ép buộc. COC giữa Trung Quốc và ASEAN đã bị chỉ trích vì không bao gồm tất cả các giải pháp khả thi cho các tranh chấp. 

Theo tác giả, Hoa Kỳ nên hướng tới việc thuyết phục Trung Quốc tìm kiếm sự thỏa hiệp và ủng hộ các bên tranh chấp trong bất kỳ quyết định nào, miễn là hợp pháp và hòa bình. Điều này đòi hỏi nỗ lực kéo dài nhiều năm, đồng thời phải thành lập một liên minh gồm các đối tác Châu Á và Châu Âu. Hoa Kỳ nên tránh những tranh luận mang tính lịch sử về chủ quyền và tránh ủng hộ một đối tác hoặc đồng minh mà khiến bên khác bị ảnh hưởng. Về mặt pháp lý, Hoa Kỳ có thể phê chuẩn UNCLOS. Washington cũng nên tham gia cuộc thảo luận với Bắc Kinh về những cách giải thích pháp lý khác nhau, chẳng hạn như các quy tắc liên quan đến việc tàu chiến đi qua lãnh hải một cách vô hại và quyền của các quốc gia ven biển được hạn chế hoạt động quân sự nước ngoài trong vùng EEZ. Không có giải pháp quân sự ở Biển Đông, nhưng trước sức mạnh quân sự của Trung Quốc sẽ tiếp tục gia tăng và áp lực lên các nước láng giềng, Hoa Kỳ và các đối tác an ninh khác phải tiếp tục hỗ trợ xây dựng năng lực cho khu vực để duy trì quyền tiếp cận vùng biển, giám sát các hoạt động của Trung Quốc và phát triển khả năng đáp trả. Tranh chấp chủ quyền giữa các đảo là không thể hòa giải và cách duy nhất để giải quyết là đưa ra Tòa án Công lý Quốc tế mà không bên nào tán thành. Có khả năng xảy ra với Trường Sa là sự thừa nhận hiện trạng. Đối với quần đảo Hoàng Sa, yêu sách của Việt Nam có lẽ lâu đời hơn, nhưng Trung Quốc đã quản lý liên tục toàn bộ quần đảo này trong gần 50 năm. Bởi vậy Trung Quốc sẽ không rời đi. Đứng từ góc nhìn của bên thứ ba, tác giả cho rằng cả hai bên đều nên được hưởng quyền đánh cá truyền thống xung quanh các đảo hoặc có thể để lại cho các thế hệ sau giải quyết. Bãi cạn Scarborough nên được bỏ trống với một kế hoạch quản lý hợp tác về đánh cá truyền thống giữa các bên. 

Đọc chương sách tại đây. Đặt mua sách ở đây.

Nguyên tắc hoạt động của Dự án Đại Sự Ký Biển Đông.

—————

Dự án Đại Sự Ký Biển Đông tồn tại dựa trên tài trợ của cộng đồng. Nếu quý độc giả muốn có một nguồn thông tin tri thức khách quan, đa chiều, hệ thống hoá và có chiều sâu chuyên môn, dựa trên dữ liệu (facts-based), Dự án Đại Sự Ký Biển Đông là một địa chỉ mà mọi người có thể tin tưởng. Hãy chung tay cùng với chúng tôi duy trì Dự án bằng cách tài trợ cho Dự án, và khuyến khích bạn bè, đồng nghiệp cùng tài trợ Dự án. Xem hướng dẫn tài trợ ở đây: https://dskbd.org/tai-tro-cho-du-an/. Báo cáo tài chính sẽ được tổng kết vào cuối năm. Chúng tôi xin trân trọng cảm ơn.