Tác giả: Nguyễn Minh Quang và James Borton | The Diplomat ngày 07 tháng 8 năm 2024

Biên dịch: Nguyễn Phương Ngân | Dự án Đại Sự Ký Biển Đông

Với tiềm năng thúc đẩy các khu kinh tế và cơ sở quân sự do Trung Quốc hậu thuẫn, Kênh đào Phù Nam Techo đặt ra thách thức có thể thấy trước đối với an ninh quốc gia của Việt Nam.

Tại Campuchia, dự án Kênh đào Phù Nam Techo trị giá 1,7 tỷ đô la Mỹ. Kênh đào kết nối Phnom Penh và Vịnh Thái Lan, tượng trưng cho niềm tự hào dân tộc, an ninh và kết nối thương mại quốc tế. Quan điểm này được khẳng định bởi Thủ tướng Campuchia Hun Manet và cha ông là Hun Sen, người đã chuyển giao quyền lực cho ông vào năm ngoái.

Lễ khởi công của dự án hoành tráng này diễn ra vào ngày 5 tháng 8, trùng với ngày sinh nhật của cựu Thủ tướng Hun Sen, và được nhiều người coi là lời tri ân đối với di sản 38 năm cầm quyền của vị cựu Thủ tướng tại Campuchia.

Campuchia cần và phụ thuộc nhiều vào sự hỗ trợ của các quốc gia bên ngoài để phát triển. Tuy nhiên, điều đáng lo ngại bởi các nước láng giềng và các bên quan tâm như Hoa Kỳ và các nước đồng minh là sự thiếu minh bạch trong chính sách của Campuchia, đa phần là các chính sách được hậu thuẫn từ Sáng kiến Vành đai Con đường (BRI) của Trung Quốc và được coi là có thể mang ​​những hệ lụy tiềm ẩn đối với sự ổn định khu vực và tính bền vững về môi trường.

Dự án kênh đào Phù Nam Techo cũng không phải là ngoại lệ. Trong khi tuyến kênh nhân tạo này bắt đầu được xây dựng, bài viết này sẽ dựa trên các nghiên cứu trước đó của các chuyên gia khác để phân tích những rủi ro an ninh tiềm ẩn đối với Campuchia và Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á (ASEAN). Việc nghiên cứu địa chính trị của tuyến kênh sẽ giúp chỉ rõ ra những lĩnh vực cần hành động và nêu bật nhu cầu xây dựng lòng tin chính trị và an ninh chung của tất cả các quốc gia thành viên ASEAN.

Kênh đào Phù Nam Techo thực sự mang mục đích gì?

Dự án kênh Phù Nam Techo do Trung Quốc hậu thuẫn đã gây ra cuộc tranh luận công khai về những rủi ro an ninh tiềm ẩn đối với các nước láng giềng của Campuchia và Đông Nam Á nói chung. Những mối lo ngại của họ tương đối có cơ sở nếu xem xét mối quan hệ phức tạp giữa Trung Quốc – Campuchia – Việt Nam, sự xâm chiếm của cái được gọi là “chủ nghĩa thực dân mới kiểu Trung Quốc” và sự trỗi dậy của Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc ở nước ngoài, thường gắn liền với các dự án cơ sở hạ tầng gây tranh cãi được tài trợ bởi BRI.

Tuy nhiên, bản thân tuyến kênh đào này vốn dĩ không ngụ ý hay trực tiếp mang lại mối nguy về an ninh quân sự đối với Việt Nam. Chúng tôi đồng ý với kết luận gần đây của David Hutt rằng tuyến kênh này không có ý nghĩa quân sự hoặc rất ít.

Vậy địa chính trị của tuyến kênh Phù Nam Techo có thể được giải thích như thế nào?

Các phân tích gần đây cho thấy dự án kênh sẽ mang lại lợi nhuận kinh tế rất ít. Tuy nhiên, tầm quan trọng của kênh Phù Nam Techo nằm ngoài khía cạnh giao thông vận tải. Dự án có thể hướng tới việc hiện đại hóa hoạt động khai thác mỏ, nông nghiệp và công nghiệp ở miền Nam Campuchia, nơi có Căn cứ Hải quân Ream do Trung Quốc hậu thuẫn và các khu vực kinh tế riêng của Trung Quốc. 

Các khoản cho vay hào phóng trong khuôn khổ Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) đã tạo ra một trật tự địa chính trị mới, qua đó tái thiết lập vị trí thống trị của Trung Quốc ở Đông Nam Á lục địa. Mặc dù các thành tựu về phát triển cơ sở hạ tầng và tăng trưởng kinh tế luôn được các chính phủ nhận vốn vay ca ngợi, nhưng cũng có rất nhiều những vấn đề xoay quanh BRI được mọi người chú ý như suy thoái môi trường và cạn kiệt tài nguyên.

Về mặt chính trị, các dự án cơ sở hạ tầng với nguồn vốn từ BRI mang mở rộng phạm vi chiến lược và quân sự của Trung Quốc có thể kể đến những cái tên như  Lào, Sri Lanka, Djibouti và nhiều khu vực địa chính trị quan trọng khác trên khắp Âu Á và Châu Phi. Riêng ở Campuchia, Trung Quốc đã đầu tư rất nhiều vào quốc gia này để mở rộng phạm vi quyền lực mềm và sức ảnh hưởng ngoại giao của mình, cuối cùng nhằm củng cố lợi ích và hình ảnh quốc gia.

Về kênh đào Phù Nam Techo, nếu xét đến khả năng Trung Quốc có sự hiện diện quân sự độc quyền tại Ream, thì các lợi ích kinh tế từ thỏa thuận này sẽ càng trở nên rõ ràng. Đây là một thỏa thuận đôi bên cùng có lợi cho cả hai nước.

Về phía Campuchia, các chương trình viện trợ hào phóng được đầu tư từ Trung Quốc và các dự án cơ sở hạ tầng đầy tham vọng như dự án hiện đại hoá Ream, hệ thống đường cao tốc, các đặc khu kinh tế và nay là kênh đào Phù Nam Techo có ý nghĩa lớn trong việc hợp thức hoá chế độ gia đình trị của nước này. Về phương diện kinh tế, những dự án to lớn kể trên là chiến lược yêu thích được chính quyền mới Phnom Penh áp dụng nhằm củng cố quyền lực và để con trai của cựu Thủ tướng Hun Sen và các đồng minh chính trị của ông xây dựng địa vị cho riêng họ. 

Trong khi các dự án này được cho là mang rủi ro cao về khủng hoảng nợ chính phủ về dài hạn thì trước mắt, nó giải quyết được phần nào vấn đề thất nghiệp, kích thích tăng trưởng kinh tế quốc gia và thúc đẩy xuất khẩu sang thị trường Trung Quốc. Kênh đào nhân tạo có thể được coi là một phần trong chính sách mới của chính phủ để Campuchia trở thành một trong mười nền kinh tế nông nghiệp hàng đầu thế giới vào năm 2030. 

Các tỉnh phía đông nam Campuchia có các nguồn tài nguyên khoáng sản quan trọng cho hoạt động khai khoáng và công nghiệp, bao gồm cả những mỏ dầu và khoáng sản chưa khai thác ở Kampot, Takeo và thềm lục địa Campuchia. Khi nhu cầu khoáng sản, hàng hóa nông nghiệp và gỗ từ Campuchia của Trung Quốc ngày càng tăng, các thỏa thuận xây dựng đường bộ, đường thuỷ nhằm phục vụ hoạt động vận chuyển hàng hoá từ nội địa ra tới cảng biển lại càng là ưu tiên hàng đầu của hai bên. 

Bằng việc hỗ trợ xây dựng tuyến kênh Phù Nam Techo, Trung Quốc sẽ bước một bước đi quan trọng trong việc biến Campuchia trở thành cái của riêng mình. Tương tự như cách Hoa Kỳ đã thực hiện với Nhật Bản, Hải quân Quân đội Giải phóng Nhân Dân Trung Quốc (PLAN) cần các trạm tiền tiêu đồn trú lâu dài ở nước ngoài với hỗ trợ từ địa phương với chi phí thấp nhất nhằm đảm bảo cung ứng hậu cần quân sự và các hoạt động ổn định tại nước ngoài. Điều này đã được khẳng định trong Sách Trắng Quốc phòng Trung Quốc 2019.

Khu vực ven biển phía nam Campuchia có vẻ là nơi phù hợp nhất vì nó bao quanh toàn bộ Vịnh Thái Lan, cho phép PLAN giám sát các cảng thương mại và quân sự quan trọng ở Thái Lan, Malaysia và miền Nam Việt Nam. Không những vậy, bờ biển phía nam Campuchia gần với các tuyến hàng hải quốc tế và thềm lục địa giàu dầu khí giữa Việt Nam và Indonesia, một phần trong đó nằm trong yêu sách chủ quyền hải phận “đường lưỡi bò” của Trung Quốc ở Biển Đông.

Bằng chứng ban đầu cho thấy kênh Phù Nam Techo chỉ là giai đoạn đầu của một kế hoạch tham vọng. Sau tuyến kênh sẽ còn là đô thị hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, hoạt động khai thác mỏ và đầu tư cơ sở hạ tầng, bao gồm việc xây dựng một cảng nước sâu ở Kep. Điều này có thể tạo điều kiện cho các khu kinh tế do Trung Quốc hậu thuẫn và các khu vực hỗ trợ hậu cần quân sự ở miền Nam Campuchia.

Từ góc độ chiến lược, nếu các trung tâm phát triển này được thực hiện, điều này sẽ mang lại cho PLAN quyền tiếp cận hoàn hảo đến Căn cứ Hải quân Ream và các chuỗi cung ứng quân sự và tài nguyên địa phương, chẳng hạn như nguồn cung cấp thực phẩm địa phương và các ngành công nghiệp hỗ trợ quân sự. Đổi lại, đây được cho là một bước tiến độc đáo cho tiền đồn quân sự được coi là căn cứ quân sự hải ngoại của Trung Quốc tại Vịnh Thái Lan. (Campuchia kiên quyết phủ nhận rằng Ream sẽ hoạt động như một căn cứ ngoài nước cho PLAN, nhưng các ảnh vệ tinh đã tiết lộ rằng hai tàu chiến Trung Quốc đã cập cảng này trong hơn năm tháng, từ tháng 12 năm 2023 đến tháng 5 năm nay.)

Về mặt chiến lược, hoạt động kinh tế và sự hiện diện quân sự của Trung Quốc tại Campuchia, đặc biệt là ở các khu vực giáp biên giới với Thái Lan và Việt Nam, mang lại cho Phnom Penh sự bảo vệ an ninh và hiện đại hóa quân sự, từ đó cho Campuchia một vị thế mạnh hơn so với các nước láng giềng. Vì vậy, Kênh đào Phù Nam Techo được hiện thực hoá như một trụ cột chiến lược cho các sáng kiến hợp tác quân sự và kinh tế giữa hai bên. Điều này có khả năng xảy ra hơn vì nó không nhất thiết vi phạm Điều 53 của Hiến pháp Campuchia. 

Những tác động tiềm ẩn về an ninh

Các chuyên gia khu vực và địa phương đã đưa ra những lo ngại về những tác động không thể khắc phục của Kênh đào Phù Nam Techo đối với các hệ sinh thái địa phương và hàng triệu người dân ở cả Campuchia và các tỉnh biên giới Việt Nam. Đối với Việt Nam, việc thiết kế kém và quản lý dự án kém có thể làm trầm trọng thêm cuộc khủng hoảng về nguồn nước ở vùng Đồng bằng sông Cửu Long vốn đã đang tồi tệ. 

Ông Brian Eyler thuộc Trung tâm Stimson cho biết “Khu vực này đã phải chịu hậu quả của việc yếu kém trong công tác lập kế hoạch của địa phương, tác động của các đập thượng nguồn và biến đổi khí hậu; tuy nhiên, việc gán trách nhiệm cụ thể mức độ các yếu tố này ảnh hưởng đến vùng Đồng bằng sông Cửu Long là rất khó”. Dù vậy, ông tin rằng những tác động do Kênh đào Phù Nam Techo sẽ dễ định lượng và đánh giá hơn.

Các chuyên gia Việt Nam ước tính rằng, trong kịch bản xấu nhất khi kênh đào được sử dụng cho mục đích tưới tiêu vào mùa khô thì kênh đào sẽ làm mất đi khoảng 30-50% lượng nước của Sông Mekong vào mùa khô.

Nếu tuyến kênh này bị “vũ khí hóa” bằng cách chuyển hướng nước từ sông Mekong đến các cửa sông ven biển, như một số nhà phân tích lo ngại, điều này có thể đặt an ninh lương thực và nguồn nước của Việt Nam vào tình trạng nguy hiểm cực độ, tạo ra một đòn bẩy đáng kể cho Phnom Penh đối với nước láng giềng của mình. 

Về mặt địa chính trị, kênh đào Phù Nam Techo được xây dựng gần biên giới phía tây nam Việt Nam dưới sự hậu thuẫn của Trung Quốc mang tiềm năng lớn về kinh tế và quân sự hiện đang gây ra thách thức đáng kể đối với an ninh quốc gia của Việt Nam.

Vài thập kỷ trước, Việt Nam và Campuchia đã phải trải qua những xung đột căng thẳng với sự kiện Khmer Đỏ tấn công Việt Nam mà Trung Quốc là kẻ đứng sau, khiến Việt Nam xâm lược Campuchia và lật đổ chế độ này vào đầu năm 1979, và sau đó là cuộc xâm lược Việt Nam của Trung Quốc. Cả hai chính phủ đều muốn tránh lặp lại lịch sử bi thảm này. Tuy nhiên, Việt Nam vẫn thận trọng, vì một Campuchia có mối quan hệ gần gũi hơn với Trung Quốc có thể không phải lúc nào cũng phù hợp với lợi ích của Việt Nam.

Với những căng thẳng gần đây dọc theo biên giới Campuchia-Việt Nam và các vấn đề chưa được giải quyết liên quan đến phân định ranh giới biển trong “Vùng nước lịch sử”, tình cảm dân tộc đang gia tăng ở Campuchia. Việc xây dựng kênh Phù Nam Techo có thể làm suy yếu niềm tin chính trị nếu nó tạo điều kiện cho sự xâm phạm của Trung Quốc gần biên giới Việt Nam hoặc gây ra các tác động xuyên biên giới đáng kể ở Đồng bằng sông Cửu Long.

Gregory B. Poling là Giám đốc của Sáng kiến Minh bạch Hàng hải Châu Á, đồng thời là nghiên cứu viên Chương trình Đông Nam Á ,cho biết, “Tôi không chắc chúng ta sẽ coi trọng tới mức nào về mối quan ngại của Việt Nam khi kênh đào cho phép tàu Trung Quốc đi qua [Thành phố Hồ Chí Minh] và các khu vực khác ở miền Nam Việt Nam.” “Nhưng kênh đào có thể cho phép Trung Quốc đạt được mục tiêu tuần tra dọc sông Mekong cuối nguồn (ít nhất là trong lãnh thổ Campuchia), điều mà Thái Lan đã ngăn chặn trong nhiều năm.” 

Vì vậy, Việt Nam có quyền bày tỏ những lo ngại của mình và yêu cầu minh bạch và chia sẻ thông tin có trách nhiệm từ Campuchia. Mặc dù nhiều người cho rằng Chính phủ Campuchia nên khởi xướng quá trình tham vấn trước và làm việc với đối tác ở Hà Nội để có sự hiểu biết lẫn nhau và thiết kế kỹ thuật tối ưu của kênh đào, cả Hun Sen và Hun Manet đều kêu gọi sự ủng hộ công khai đối với dự án như “sức mạnh to lớn của chủ nghĩa dân tộc”. Hun Sen đã nói trong một sự kiện công khai vào tháng 4 rằng, “Tôi sẽ không lùi bước về vấn đề này và tôi muốn nhấn mạnh một cách cởi mở rằng không cần phải đàm phán.”

Liệu kênh Phù Nam Techo có thể trở thành yếu tố thay đổi cục diện gây căng thẳng nghiêm trọng trong quan hệ song phương giữa Campuchia và Việt Nam hay không vẫn còn đang bỏ ngỏ. Xét về các yếu tố an ninh nêu trên của kênh đào, khu vực này có thể sẽ chứng kiến sự cạnh tranh ngày càng gia tăng giữa các bên liên quan.

Những tác động thứ cấp có thể bao gồm các quốc gia thượng nguồn học theo Campuchia và tìm cách chuyển hướng càng nhiều nước sông Mekong càng tốt để tưới tiêu ngoài lưu vực Mekong trong thời kỳ biến đổi khí hậu đang gia tăng; Việt Nam đua nhau chuẩn bị các biện pháp ứng phó nhằm giảm thiểu tác động tiềm ẩn đến an ninh của mình; và sự cạnh tranh địa chính trị ngày càng gia tăng giữa Trung Quốc và các cường quốc bên ngoài khác trong Vịnh Thái Lan.

Trong những thập kỷ qua, Campuchia là một trong những quốc gia kiên định nhất trong việc duy trì trung lập vĩnh viễn trong ngoại giao. Tuy nhiên, kênh đào và các dự án cơ sở hạ tầng gây tranh cãi khác ở Campuchia, đặc biệt là việc Trung Quốc hỗ trợ tu sửa Căn cứ Hải quân Ream, có thể đe dọa uy tín của Campuchia trong vai trò người bảo vệ Hiệp định Mekong và lập trường trung lập của nước này.

Chính phủ và giới tinh hoa Phnom Penh có thể tăng cường hình ảnh của Campuchia như một bên ủng hộ Hiệp định Mekong 1995 và ổn định khu vực bằng cách hợp tác sẵn sàng và cung cấp thông tin kịp thời, minh bạch và toàn diện về các dự án, đặc biệt là những dự án được cho là có ảnh hưởng tiềm năng vượt ra khỏi biên giới của nó.

Nguyễn Minh Quang là giảng viên cao cấp tại Đại học Cần Thơ và là đồng sáng lập Diễn đàn Môi trường Mê Kông. Ông chuyên về địa chính trị (Đông Nam Á), chính trị môi trường (Tiểu vùng hạ lưu sông Mê Kông) và chính trị trong nước của Việt Nam trong hơn một thập kỷ. Quang hiện là nghiên cứu sinh tiến sĩ tại Viện Nghiên cứu Xã hội Quốc tế (ISS), Hà Lan. James Borton là thành viên cấp cao không thường trú tại Viện Chính sách Đối ngoại Johns Hopkins/SAIS và là tác giả của cuốn “Dispatches from the South China Sea: Navigating to Common Ground”. Ông cũng là người đồng sáng lập Diễn đàn Môi trường Mekong. Nguyễn Phương Ngân là ứng viên cộng tác với Dự án Đại Sự Ký Biển Đông. Có thể đọc bài viết gốc ở đây: https://thediplomat.com/2024/08/the-geopolitics-of-cambodias-funan-techo-canal/.

Nguyên tắc hoạt động của Dự án Đại Sự Ký Biển Đông.

—————

Dự án Đại Sự Ký Biển Đông tồn tại dựa trên tài trợ của cộng đồng. Nếu quý độc giả muốn có một nguồn thông tin tri thức khách quan, đa chiều, hệ thống hoá và có chiều sâu chuyên môn, dựa trên dữ liệu (facts-based), Dự án Đại Sự Ký Biển Đông là một địa chỉ mà mọi người có thể tin tưởng. Hãy chung tay cùng với chúng tôi duy trì Dự án bằng cách tài trợ cho Dự án, và khuyến khích bạn bè, đồng nghiệp cùng tài trợ Dự án. Xem hướng dẫn tài trợ ở đây: https://dskbd.org/tai-tro-cho-du-an/. Báo cáo tài chính sẽ được tổng kết vào cuối năm. Chúng tôi xin trân trọng cảm ơn.