(Trích trong Chuyên mục “Mỗi tuần một chương sách” của Bản Tin Biển Đông Số 142. Truy cập tại https://dskbd.org/2024/03/06/ban-tin-bien-dong-so-142-part-ii/)

Gregory B. Poling (2022). On Dangerous Ground – America’s Century In the South China Sea. Oxford University Press Inc.

Chương 8: Raising the Stakes 2009 – 2014

Chương sách tiếp theo trình bày về tình hình Biển Đông từ năm 2009 đến năm 2014. Như đã đề cập trong chương trước, DOC góp phần giảm căng thẳng tranh chấp trên Biển Đông giữa các bên, đồng thời, trong giai đoạn bối cảnh chính trị quốc tế thay đổi, các quốc gia cũng quan tâm tới các vấn đề khác. Trong khu vực, Trung Quốc vừa tăng cường phát triển các mối quan hệ với ASEAN vừa gia tăng quyền lực mềm ở khu vực Đông Nam Á. Lo lắng ảnh hưởng của Bắc Kinh trong khu vực, các quốc gia Đông Nam Á tìm kiếm mối quan hệ chính trị và an ninh chặt chẽ hơn với Washington, và chính quyền Obama đã tận dụng điều này, tăng cường sự can dự của Hoa Kỳ với Đông Nam Á. Kết quả là, Hoa Kỳ can dự vào sâu hơn trong vấn đề trong khu vực và các tranh chấp ở Biển Đông ngày càng được quốc tế hoá.

Sự tái xuất hiện của đường chín đoạn ở Biển Đông bắt nguồn từ sự phức tạp của các quy định của UNCLOS liên quan đến yêu sách thềm lục địa mở rộng. Theo đó, vào tháng 5 năm 2009, Malaysia và Việt Nam đã cùng nộp đệ trình lên Ủy ban Ranh giới Thềm lục địa, yêu sách trải dài từ vùng đặc quyền kinh tế của Malaysia đến vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam. Trung Quốc đáp lại bằng công hàm phản đối đệ trình, khẳng định chủ quyền bằng đường chín đoạn với yêu sách toàn bộ vùng biển ở Biển Đông. Điều này đã gây ra một cuộc chiến công hàm trong hai năm tiếp theo giữa Việt Nam, Indonesia, Philippines và Trung Quốc. Phía Việt Nam tái khẳng định chủ quyền đối với quần đảo Trường Sa và Hoàng Sa, trong khi Malaysia không đề cập đến đường chín đoạn nhưng nhấn mạnh đệ trình chung là phù hợp với UNCLOS. Phía Philippines gửi các công hàm với nội dung như đệ trình trùng lặp với các quyền lợi hàng hải tiềm năng từ các hòn đảo mà nước này tuyên bố chủ quyền, nhắc lại yêu sách của Manila đối với Nhóm Quần đảo Kalayaan (một phần quần đảo Trường Sa). Bắc Kinh đáp trả, đề cập lại các tuyên bố, cũng như cáo buộc Manila đã “xâm lược” quần đảo Trường Sa vào những năm 1970. Cuối cùng, Việt Nam kết thúc cuộc chiến khi một lần nữa làm rõ yêu sách đối với Trường Sa và Hoàng Sa. Ngoài ra, mặc dù không phải là một bên có yêu sách trong các tranh chấp ở Biển Đông, Indonesia đã nêu lên mối lo ngại về sự thiếu rõ ràng về mặt pháp lý xung quanh đường chín đoạn và khả năng phá vỡ các nguyên tắc của UNCLOS. 

Theo tác giả, nhiệm kỳ mới của Tổng thống Barack Obama tập trung vào khôi phục hình ảnh toàn cầu của nước Hoa Kỳ sau vụ tấn công ngày 11 tháng 9 và cải thiện quan hệ ở Châu Á thông qua các chuyến thăm, các cam kết nỗ lực hợp tác với ASEAN và Trung Quốc. Tuy nhiên, sự cố USNS Impeccable vào tháng 3 năm 2009 đã phản ánh căng thẳng tại Biển Đông. Bất chấp những nỗ lực ngoại giao, Trung Quốc quyết đoán coi Biển Đông là “lợi ích cốt lõi”, gây áp lực lên các hoạt động khai thác dầu khí ở vùng biển tranh chấp, đặc biệt ảnh hưởng đến các dự án thăm dò năng lượng của Việt Nam. Tại Diễn đàn Khu vực ASEAN thường niên ở Hà Nội vào tháng 7 năm 2010, Việt Nam và các quốc gia Đông Nam Á khác đã bày tỏ quan ngại về lập trường của Trung Quốc ở Biển Đông, đồng thời phía Hoa Kỳ cũng nhấn mạnh sự ủng hộ của nước này đối với tự do hải hành và tuân thủ luật pháp quốc tế. Trong giai đoạn 2010 – 2011, các hành động hung hăng của Trung Quốc như quấy rối các tàu khảo sát, cắt đứt dây cáp nhằm chống lại hoạt động thăm dò dầu khí của Việt Nam càng làm gia tăng căng thẳng. Những sự cố này đã thúc đẩy Hoa Kỳ tăng cường can dự vào Đông Nam Á, nhấn mạnh hỗ trợ xây dựng năng lực hàng hải cho Philippines và thiết lập quan hệ đối tác với các quốc gia ASEAN như Indonesia. Ngoại trưởng Hillary Clinton đã dẫn đầu các nỗ lực ngoại giao nhằm tăng cường sự tham gia của Hoa Kỳ ở Châu Á, tiêu biểu là vào tháng 10 năm 2011, Hoa Kỳ đưa ra tuyên bố “xoay trục”, công nhận Châu Á – Thái Bình Dương là khu vực quan trọng và nước này cần thiết phải bảo vệ quyền tự do hải hành và duy trì các quy tắc quốc tế ở Biển Đông.

Chương sách tiếp tục đề cập năm 2012 với nhiều biến động, đặc biệt là xung đột giữa Philippines và Trung Quốc vào tháng 4 năm 2012 tại bãi cạn Scarborough. Manila ban đầu tránh quốc tế hóa tranh chấp nhưng sau đó tìm kiếm sự hỗ trợ của ASEAN và Hoa Kỳ. Dù vậy, tình hình sau đó tiếp tục bế tắc, dấy lên các cuộc tranh luận về các cuộc đàm phán thất bại giữa các bên. Sau khi Philippines rút khỏi Scarborough, Trung Quốc đã kiểm soát bãi cạn này. Cùng trong năm này, ASEAN phải đối mặt với thách thức “đồng thuận” về vấn đề Biển Đông do xung đột lợi ích giữa các Quốc gia Thành viên và áp lực từ bên ngoài, đặc biệt là từ Trung Quốc. Trong Hội nghị Bộ trưởng ASEAN ở Phnom Penh, quốc gia Chủ tịch Campuchia từ chối đưa các đề cập đến Biển Đông vào thông cáo chung, được cho là dưới ảnh hưởng của Trung Quốc, đã dẫn đến sự bất hòa chưa từng có giữa các thành viên ASEAN. Indonesia nỗ lực cứu vãn sự đồng thuận, được thể hiện qua thỏa thuận tối thiểu được gọi là “Sáu nguyên tắc về Biển Đông”. Các sự việc cho thấy rằng, ASEAN, dường như bị cản trở bởi việc ra quyết định dựa trên sự đồng thuận trong việc quản lý hiệu quả các tranh chấp ở Biển Đông. Những tháng còn lại của năm 2012, căng thẳng giữa Trung Quốc, Philippines và Việt Nam về tranh chấp lãnh thổ vẫn tiếp diễn, nhưng trọng tâm quốc tế chuyển sang cuộc khủng hoảng mới ở Biển Hoa Đông liên quan đến quần đảo Điếu Ngư/Senkaku. Quyết định của Nhật Bản quốc hữu hóa các đảo trước sự phản đối và tuần tra của Trung Quốc đã làm gia tăng căng thẳng trong khu vực, khiến Hoa Kỳ phải tái khẳng định các cam kết phòng thủ của mình với Nhật Bản theo Hiệp ước phòng thủ chung Hoa Kỳ – Nhật Bản. Cùng là tranh chấp lãnh thổ nhưng phản ứng của Hoa Kỳ đối với đồng minh Philippines khác xa so với Nhật Bản, làm tăng thêm sự thất vọng của Manila. Ngoài ra, việc Hoa Kỳ tiếp tục không phê chuẩn UNCLOS đã để lại khoảng trống pháp lý trong việc giải quyết các tranh chấp hàng hải ở Biển Hoa Đông và Biển Đông, càng làm trầm trọng thêm tình trạng bất ổn trong khu vực.

Nổi bật giai đoạn này là năm 2013, khi Manila quyết định khởi kiện Trung Quốc tới Tòa Trọng tài Thường trực theo Điều 287 và Phụ lục VII của UNCLOS. Philippines tránh đưa ra các vấn đề về chủ quyền với các đảo mà tập trung vào tính hợp pháp của đường chín đoạn và tình trạng của một số thực thể ở Quần đảo Trường Sa. Đáp lại, Trung Quốc tỏ khẳng định không tham gia vào quá trình giải quyết tranh chấp, đồng thời liên tục thực hiện các hành động nhằm kiểm soát Biển Đông như thành lập một thành phố cấp tỉnh mới trên đảo Phú Lâm thuộc quần đảo Hoàng Sa hay thiết lập Vùng nhận dạng phòng không (ADIZ) ở Biển Hoa Đông. Cùng trong năm này, Philippines phải đối mặt với thảm hoạ là cơn bão Haiyan. Hoa Kỳ đã hỗ trợ đồng minh khắc phục hậu quả, thể hiện khả năng ứng phó thảm họa và tăng cường an ninh hàng hải. Với Trung Quốc, nước này tiếp tục gây áp lực lên Philippines kể từ tháng 5 năm 2013. Vào tháng Giêng năm 2014, Bắc Kinh đưa ra một thỏa thuận: họ sẽ rút khỏi Bãi cạn Scarborough và tăng đầu tư vào Philippines nếu Manila hủy bỏ vụ kiện ra trọng tài. Tuy nhiên, các cuộc tuần tra sau đó của Trung Quốc tại Bãi Cỏ Mây đã khẳng định rằng Manila không thể tin cậy được Bắc Kinh. Đến tháng 3 năm 2014, Philippines đã đệ trình lên Tòa Trọng tài ở La Hay, nêu lập luận về thẩm quyền và nội dung vụ việc. Trong chuyến công du tới Philippines, Tổng thống Obama đưa ra cam kết với Philippines nhưng không “bền chặt” như cam kết với Nhật Bản.  Điều này tăng thêm nghi ngờ về uy tín của Hoa Kỳ đối với Manila cũng như gây tổn hại đến lợi ích của cả hai nước ở Biển Đông.

Đọc chương sách tại đây. Đặt mua sách ở đây.

Nguyên tắc hoạt động của Dự án Đại Sự Ký Biển Đông.

—————

Dự án Đại Sự Ký Biển Đông tồn tại dựa trên tài trợ của cộng đồng. Nếu quý độc giả muốn có một nguồn thông tin tri thức khách quan, đa chiều, hệ thống hoá và có chiều sâu chuyên môn, dựa trên dữ liệu (facts-based), Dự án Đại Sự Ký Biển Đông là một địa chỉ mà mọi người có thể tin tưởng. Hãy chung tay cùng với chúng tôi duy trì Dự án bằng cách tài trợ cho Dự án, và khuyến khích bạn bè, đồng nghiệp cùng tài trợ Dự án. Xem hướng dẫn tài trợ ở đây: https://dskbd.org/tai-tro-cho-du-an/. Báo cáo tài chính sẽ được tổng kết vào cuối năm. Chúng tôi xin trân trọng cảm ơn.